BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH
KHOA ĐÀO TẠO SAU ĐẠI HỌC
TIỂU LUẬN :
MÔN TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN
ĐỀ TÀI:
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen –
Những giá trị và hạn chế
GVHD
: TS. Bùi Xuân Thanh
Sinh viên
: Trần Thanh Xuân
Lớp
: K20 – Đêm 4
TP. HỒ CHÍ MINH T
H ÁNG 03/2011
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 1
LỜI MỞ ĐẦU
Khi tìm hiểu nền triết học cổ điển Đức cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX có
một tên tuổi mà ta không thể không nhắc đó chính là Hêghen – nhà triết học lớn
nhất thời bấy giờ. Với tri thức bách khoa, kiến thức uyên bác và thiên tài của mình,
ông đã xây dựng một hệ thống triết học tương đối hoàn chỉnh. Học thuyết của ông
khép lại một giai đoạn phát triển triết học đầy sôi động, đồng thời mở ra một giai
đoạn cách mạng mới trong lịch sử triết học – giai đoạn gắn tư tưởng triết học
với thực
tiễn cách mạng.
Xét một cách thật chặt chẽ thì học thuyết Hêgen hiện nay không phải là một
trào lưu tư tưởng
triết học đáng kể. Mặc dù vậy, sự quan tâm tới triết học Hêgen đặc
biệt là số lượng các công trình nghiên cứu về tư tưởng triết học của ông không
những không hề giảm bớt mà trái lại còn tăng lên liên tục. Hơn thế nữa, có một điều
khá đặc biệt là các nhà nghiên cứu về di sản triết học của Hêgen thường lại không
phải là những người theo trường phái Hêgen. Một điều nổi bật khác ở đây là cả các
nhà duy tâm lẫn các nhà duy vật, cả những người bảo vệ chủ nghĩa duy lý lẫn những
người ủng hộ chủ nghĩa phi duy lý đều tích cực nghiên cứu triết học Hêgen. Trong
số các nhà triết học duy tâm lý giải triết học Hêgen và cố gắng đồng hoá các tư
tưởng của ông thì chúng ta lại bắt gặp những người cố gắng bảo vệ các khuynh
hướng triết học hết sức xa lạ với học thuyết Hêgen chẳng hạn chủ nghĩa hiện sinh,
chủ nghĩa nhân cách triết học phân tích thần học biện chứng…
V
ậy thì điều gì ở trong học thuyết Hêgen đã và đang có sức cuốn hút các nhà
tư tưởng vốn theo đuổi những định hướng triết học rất khác nhau đó đến như vậy?
Chính vì thếđđể trả lời cho câu hỏi đó em đã chọn đề tài tìm hiểu: Phép biện chứng
duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế ”.
I.
TRIẾT HỌC HÊGH E
N:
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 2
Hêghen (Friedrich Hégel, 1770 -1831) sinh ra trong một gia đình quan chức
cao cấp ở thành phố Stuttgart. Do chịu ảnh hưởng bởi Senlinh mà Hêghen say sưa
nghiên cứu triết học và ông đã trở thành nhà triết học – bác học vĩ đại nhất, người
hoàn chỉnh nền triết học duy tâm biện chứng cổ điển Đức, bậc tiền bối của triết học
Mác. Hêghen đã để lại cho nhân loại một di sản triết học đồ sộ và rất có giá trị. Các
tác phẩm chính của ông là Hiện tượng luận tinh thần, Bách khoa toàn thư các khoa
học triết học…
1. “Hiện tượng luận tinh thần” – Định hướng triết học Hêghen:
V
ới tác phẩm này, Hêghen đã thật sự thoát ra khỏi sự ràng buộc bởi tư tưởng
Senlinh để xây dựng một hệ thống triết học của riêng mình. Hệ thống triết học mới
của ông dựa trên bốn luận điểm nền tảng sau đây:
Một là, thừa nhận tồn tại ý niệm tuyệt đối. Theo Hêghen, ý niệm tuyệt đối
chứ không phải cái tuyệt đối (Senlinh) là nền tảng của hiện thực. Ý
niệm tuyệt đối là
sự hợp nhất giữa thực thể – giới tự nhiên (Xpinôda) và cái tôi tuyệt đối (Phíchtơ), là
sự đồng nhất giữa tư duy và
tồn tại, giữa tinh thần và vật chất, là đấng tối cao sáng tạo
ra giới tự nhiên, con người và lịch sử nhân loại. Con người chỉ là một sản phẩm của
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 3
quá trình vận động phát triển tự thân của ý niệm tuyệt đối. Hoạt động nhận thức và
cải tạo thế
giới của con người, tức lịch sử nhân loại chỉ là giai đoạn phát triển cao của
ý niệm tuyệt đối, là công cụ để nó nhận thức chính bản thân mình và quay trở về với
chính mình. Theo Hêghen, tư duy lôgích chứ không phải trực giác nghệ thuật
(Senlinh) là hình thức thể hiện cao nhất của ý
niệm tuyệt đối.
Hai là, thừa nhận sự phát triển của ý niệm tuyệt đối. Sự phát triển được
Hêghen hiểu như một chuỗi các hành động phủ định biện chứng. Trong đó, cái mới
liên tục thay thế cái cũ, nhưng đồng thời kế thừa những yếu tố hợp lý của cái cũ. Quá
trình phát triển của ý niệm tuyệt đối diễn r
a theo tam đoạn thức “chính đề – phản đề –
hợp đề”. Đó cũng là quá trình phát sinh và giải quyết mâu thuẫn giữa cái vật chất và
cái tinh thần, giữa khách thể và chủ thể… trong bản thân ý niệm tuyệt đối.
Ba là, thừa nhận ý thức con người là sản phẩm của lịch sử. Hêghen coi lịch
sử là hiện thân của ý niệm tuyệt đối, là đỉnh cao của sự phát triển ý niệm tuyệt đối
trên trần gian. Lịch sử nhân loại có được nhờ vào hoạt động có ý thức của những cá
nhân cụ thể, nhưng nó lại là nền tảng quy định ý thức của mỗi cá nhân. Ý thức cá
nhân chỉ là sự khái quát, sự “đi tắt” toàn bộ lịch sử mà ý thức nhân loại đã trải qua. Ý
thức nhân loại là sự tái hiện lại toàn bộ tiến trình của lịch sử nhân loại, là sản phẩm
của lịch sử, là hiện thân của
ý niệm tuyệt đối.
Bốn là, triết học là học thuyết về ý niệm tuyệt đối. Hêghen thừa nhận có ba
hình thức thể hiện ý niệm tuyệt đối trên trần gian là nghệ thuật, tôn giáo và triết học.
Trong đó, triết học là hì
nh thức thể hiện cao nhất, trọn vẹn và đầy đủ nhất ý niệm
tuyệt đối. Theo Hêghen,
triết học là khoa học của mọi khoa học, là khoa học vạn
năng
đóng vai trò nền tảng cho toàn bộ thế giới quan và tư tưởng con người. Nhưng mỗi
thời đại lại có một học thuyết triết học của riêng mình. Học thuyết này là tinh hoa tinh
thần của thời đại đó – thời đại được thể hiện dưới dạng tư tưởng. Mỗi hệ thống triết
học của một thời đại nào đó đều là sự chắt lọc, kết tinh, khái quát lại toàn bộ lịch sử
tư tưởng trước đó, đặc biệt là tư tưởng triết học. Triết học và lịch sử triết học thống
nhất với nhau như là sự thống nhất giữa cái lôgích và cái lịch sử; vì vậy, triết học phải
bao trùm toàn bộ lịch sử phát triển của ý niệm tuyệt đối. Theo quan điểm này thì triết
học Hêghen, khoa học về ý niệm tuyệt đối, được chia thành ba bộ phận là khoa học
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 4
lôgích, triết học tự nhiên, triết học tinh thần; ứng với ba giai đoạn phát triển của ý
niệm tuyệt đối là ý niệm tuyệt đối trong chính nó, ý niệm tuyệt đối trong sự tồn tại
khác của nó (tự tha hóa), ý niệm tuyệt đối khắc phục
sự tự tha hóa quay về với nó.
Như vậy, trong “Hiện tượng luận tinh thần”, Hêghen đã thoát ra khỏi hệ thống
triết học Senlinh và định hướng cho một hệ thống triết học mới của riêng mình. Hệ
thống triết học mới này được ông trình bày chi tiết trong bộ “Bách khoa toàn thư các
khoa học triết
học” bao gồm ba quyển là Khoa học lôgích, Triết học tự nhiên và Triết
học tinh thần.
2. “Bách khoa toàn thư các khoa học triết học”- Hệ thống triết học Hêghen:
a. “Khoa học lôgích” – nghiên cứu ý niệm tuyệt đối trong giai đoạn sơ khai
(trong chính nó):
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 5
Là tác phẩm quan trọng nhất của hệ thống triết học Hêghen, “Khoa học
lôgích” nghiên cứu ý niệm tuyệt đối ở giai đoạn sơ khai, nhưng lại là xuất phát điểm
của hệ thống. Khi vạch ra những hạn chế của lôgích học cũ là: chỉ nghiên cứu tư duy
chủ quan trong phạm vi ý thức cá nhân mà không chỉ ra được ranh giới giữa lôgích
học với các ngành khoa học khác cùng nghiên cứu tư duy, chỉ dựa trên những phạm
trù bất động, tách rời hình thức ra khỏi nội dung của nó… Hêghen khởi thảo một
lôgích học mới giúp vạch ra bản chất đích thực của tư duy và đóng vai trò như một
phương pháp luận triết học làm cơ sở cho mọi khoa học.
Lôgích học là gì?
Hêghen coi lôgích học là khoa học về những phạm trù và quy luật của tư duy,
nhưng tư duy mà lôgích học nghiên cứu là tư duy thuần túy, tức ý niệm tuyệt đối
trong chính nó hay Thượng đế. Theo Hêghen, lôgích học giúp thể hiện Thượng đế
trong bản chất vĩnh hằng của Ngài trước khi sáng tạo ra giới tự nhiên và các tinh thần
hữu hạn khác, trong đó có tư duy con người. Tư duy con người chỉ là một giai đoạn
phát triển cao của ý niệm tuyệt đối, qua đó ý niệm tuyệt đối có khả năng ý thức được
bản thân mình. Khi xác định bản tính khách quan như thế của tư duy, Hêghen coi giới
tự nhiên chỉ là tư duy khách quan vô thức, tư duy thể hiện dưới dạng các sự vật, để
phân biệt với tư duy con
người l
à tư duy khách quan có ý thức.
Tóm lại, theo Hêghen, trong tư duy mọi cái đối lập (vật chất – tinh thần, khách
thể – chủ thể, tư tưởng – hiện thực…) đều thống nhất. Lôgích học nghiên cứu tư duy
như thế phải là một hệ thống siêu hình học. Lôgích học – Siêu hình học của Hêghen
được xây dựng dựa trên luận điểm Cái gì hợp lý thì hiện thực và cái gì hiện thực
thì hợp lý.
Trên bình diện triết học, luận điểm này tiếp tục khẳng định sự tồn tại ý niệm
tuyệt đối, khẳng định các phạm trù lôgích không chỉ là hình thức chủ quan mà còn thể
hiện cả bản chất, nội dung khách quan và triết lý không phải là điều hoang tưởng.
Đồng thời, nó cũng k
hẳng định sự thống nhất giữa tư tưởng và hiện thực, tư duy và
tồn tại… là một quá trình
phát triển biện chứng.
Hiện thực ở đây là tồn tại trong tính tất yếu, phù hợp với quy luật phát triển,
chứ không phải là hiện thực sơ cứng, không phải là tồn tại nói chung. K
hi tư duy là
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 6
một quá trình biện chứng như thế, thì mọi phạm trù, quy luật của nó cũng sinh động,
uyển chuyển, liên hệ, chuyển hóa, vận động, phát triển theo các quy luật biện chứng.
V
ậy, phép biện chứng phải là một linh hồn uyển chuyển của lôgích học; và
lôgích học phải là một cơ thể sống động, chứ không phải là tổng những phạm trù sơ
cứng. Do là một cơ thể sống động nên lôgích học luôn đào thải những phạm trù
không thể hiện bản chất sống động của tư duy, đồng thời trang bị cho con người một
phong cách tư duy biện chứng để khám phá ra chân lý, để đi đến tự do.
Những nguyên tắc để xây dựng lôgích học – nghịch lý về sự phát triển
Tư tưởng xuyên suốt để xây dựng lôgích học là nghịch lý về sự phát triển.
Nghịch lý này nói rằng, phát triển là quá trình vận động tiến lên phía trước, nhưng nó
cũng chính là sự quay trở về điểm khởi đầu. Tư tưởng đồng nhất cái khởi đầu và cái
cuối cùng của hệ thống phát triển được Hêghen hiểu: cái khởi đầu là cái cuối cùng
(của hệ thống phát triển) dưới dạng tiềm tàng. Cái cuối cùng chính là cái k
hởi đầu
(của hệ thống phát triển) đã được khai triển đầy đủ. V
ì vậy, việc xác định cái khởi đầu
là có ý nghĩa rất quan trọng. D
o nhận thức rõ điều này mà cái khởi đầu đã được
Hêghen xác định dựa trên một loạt các nguyên tắc sau đây:
Một là, nguyên tắc về tính khách quan đòi hỏi cái khởi đầu phải là cái khách
quan, nghĩa là nó
được xác định không dựa vào sự ưa thích của
nhà nghiên cứu.
Hai là, nguyên tắc đi từ trừu tượng đến cụ thể trong tư duy, từ đơn giản đến
phức tạp đòi hỏi cái khởi đầu phải là cái đơn giản nhất, trừu tượng nhất, để phù hợp
với xu thế phát triển tiến lên của quá trình
nhận thức.
Ba là, nguyên tắc mâu thuẫn đòi hỏi cái khởi đầu phải chứa đựng mâu thuẫn
cơ bản của toàn bộ hệ thống. Bởi vì, nếu không chứa mâu thuẫn cơ bản thì cái khởi
đầu không thể phát triển thành hệ thống và cái cuối cùng không phải là cái khởi đầu
được khai triển đầy đủ.
Bốn là, nguyên tắc thống nhất tính lôgích với tính lịch sử đòi hỏi cái khởi
đầu vừa là cái lịch sử đầu tiên vừa là cái lôgích tất yếu; bởi vì, phát triển không chỉ
x
ảy ra theo trình tự thời gian mà còn là quá trình kế thừa, vượt bỏ những cái ngẫu
nhiên để liên tục tiến lên.
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 7
Kết cấu của “Khoa học lôgích” – Phép biện chứng duy tâm
Tác phẩm “Khoa học lôgích” được Hêghen x
ây dựng dựa trên các nguyên tắc
trên. Qua tác phẩm này Hêghen cố vạch rõ linh hồn uyển chuyển của lôgích học –
phép biện chứng. Khoa học lôgích của ông bao gồm ba phần, mỗi phần nghiên cứu
một trong ba giai đoạn tương ứng của tư duy thuần túy trong chính nó. Đó là học
thuyết về tồn tại, học thuyết về bản chất và học thuyết về khái niệm.
Trong học thuyết về tồn tại, Hêghen vạch ra tính quy định lẫn nhau giữa
lượng và chất. Những thay đổi l
iên tục về lượng sẽ dẫn đến những biến đổi gián đoạn
về chất và
ngược lại. Sự quy định này nói l
ên cách thức tồn tại của
sự vật (khái niệm).
Theo Hêghen, tồn tại xuất phát không phải là tồn tại hiện hữu mà là tồn tại thuần túy,
nghĩa là tồn tại ở một phương diện nhất định và được đồng nhất với hư vô, tồn tại dẫn
đến sinh thành. Quá trình chuyển từ tồn tại thuần túy sang sinh thành là sự thống nhất
giữa chất, lượng trong độ. Chất là tính quy định bên trong của sự vật. Lượng là tính
quy định bên ngoài của nó. Độ là sự thống nhất của chất và lượng với nhau trong sự
vật để sự vật là nó. Khi lượng của sự vật thay đổi vượt quá độ, tức qua điểm nút thì
chất này chuyển thành chất khác, tức bước nhảy x
ảy ra.
Trong học thuyết về bản chất, Hêghen bàn về bản chất – hiện tượng – hiện
thực, nghĩa là bàn về sự tự vận động phát triển của các phạm trù: đồng nhất – khác
biệt, đối lập – mâu thuẫn, bản chất – hiện tượng, nội dung – hình thức, nguyên nhân –
kết quả, khả năng – hiện thực. Ông vạch ra sự thống nhất và đấu tranh của các mặt
đối lập là nguồn gốc, động lực của mọi sự vận động,
phát triển của
sự vật (khái niệm).
Khi nghiên cứu quá trình vận động, phát triển của khái niệm, ông cho rằng, trong bản
thân khái niệm vốn có sẵn cái khác biệt được sinh ra từ cái đồng nhất. Lúc đầu là
khác biệt nhỏ, do tích lũy dần dẫn đến khác biệt cơ bản (đối lập); từ đây mâu thuẫn
hình thành và phát triển dẫn
đến chuyển hóa.
Trong học thuyết về khái niệm, Hêghen bàn về sự tự vận động phát triển của
ý niệm tuyệt đối thông qua các hình thức tồn tại chủ quan của nó như khái niệm –
phán đoán – suy luận, bàn về thực tiễn, về chân lý hay ý niệm – sự thống nhất giữa
khái niệm và thực tiễn. Ông vạch ra con đường phát triển của khái niệm theo x
u
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 8
hướng phủ định của phủ định, nghĩa là khái niệm phát triển theo đường x
oắn ốc.
Hêghen cho rằng khái niệm không bất động mà nó phải trải qua các giai đoạn khác
nhau của quá trình nhận thức. Đó là giai đoạn trực quan cảm tính với cảm giác, tri
giác, biểu tượng và giai đoạn lý tính với khái niệm, phán đoán, suy lý. Do khái niệm
luôn luôn biến đổi mà phán đoán được xây dựng trên khái niệm ngày càng sâu sắc
hơn và
suy lý được xây dựng trên phán đoán ngày càng sáng tạo, năng động hơn.
Như vậy, toàn bộ “Khoa học lôgích” thể hiện quá trình tự thân vận động phát
triển của ý niệm tuyệt đối trong chính nó và cho nó. Đầu tiên, ý niệm tuyệt đối tự tha
hóa chính mình trong tồn tại của mình để tự đem đến cho mình một nội dung. Sự vận
động tiếp theo cho phép ý niệm tuyệt đối khám phá thấy mình trong bản chất, và sau
cùng nó quay về với chính mình trong ý niệm, nghĩa là trở về cái ban đầu.
Vận động trở về cái khởi đầu cũng là tiến lên phía trước là tư tưởng chỉ
đạo xuyên suốt trong toàn bộ hệ thống Hêghen. Luận điểm này không chỉ nói lên bản
chất duy tâm mà còn vạch rõ linh hồn biện chứng của toàn bộ triết học Hêghen.
Qua các học thuyết về tồn tại, bản chất và khái niệm, Hêghen đã trình bày
một cách x
úc tích, nhưng đầy đủ và rõ ràng các luận điểm cơ bản của phép biện
chứng. Phép biện chứng – linh hồn của lôgích học Hêghen là phép biện chứng của
khái niệm, nó khẳng định những luận điểm tổng quát sau:
Một là, mỗi khái niệm đều nằm trong mối quan hệ, liên hệ với những khái
niệm khác và làm “trung giới” cho nhau.
Hai là, mỗi khái niệm đều có mối liên hệ nội tại, đều chứa đựng mâu thuẫn nội
tại, chúng thâm nhập lẫn nhau.
Ba là, mỗi khái niệm đều phải trải qua một quá trình không ngừng vận động,
phát triển và chuyển hóa qua lại lẫn nhau…
Như vậy, mọi nội dung cốt lõi của phép biện chứng đã được Hêghen bao quát
hết trong Khoa học lôgích của mình. Xét về bản chất, phép biện chứng khái niệm của
Hêghen là phép biện chứng duy tâm. Do bản tính duy tâm nên phép biện chứng này
đầy tính tư biện, không triệt để và chứa nhiều yếu tố thần bí. Hêghen bắt nó phải
dừng lại trong hệ thống của mình và trong khuôn khổ Nhà nước Phổ…
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 9
Tư duy biện chứng
Hêghen hiểu sự phát triển của lôgích học nói chung, tư duy – đối tượng của nó
nói riêng, là một quá trình biện chứng. Tương ứng với việc phân chia lịch sử phát
triển của lôgích học – cũng chính là triết học ra làm ba thời kỳ: thời kỳ trước Căntơ,
thời kỳ Căntơ – Phíchtơ, thời kỳ hiện tại (Hêghen) là ba giai đoạn phát triển của tư
duy: giác tính, lý tính biện chứng, lý tính tư biện.
Giác tính là kiểu tư duy thông thường, mang nặng tính trực quan cảm tính,
được sử dụng nhờ vào các phạm trù bất động, sơ cứng, dựa trên việc khẳng định tính
tĩnh tại của thế giới…
Lý tính biện chứng là kiểu tư duy dựa trên cơ sở phát triển của khái niệm,
được sử dụng nhờ vào các k
hái niệm phạm trù uyển chuyển, thay đổi, dựa trên việc
khẳng định mọi sự vật (cái hiện hữu) đều phải đứng trước “tòa án” của sự thay đổi.
Lý tính tư biện là kiểu tư duy dựa trên cơ sở thống nhất giác tính với lý tính
biện chứng, được sử dụng nhờ vào việc x
em xét sự vật trong sự thống nhất và đấu
tranh của những cái đối l
ập;
nó là kiểu tư duy
biện chứng chín mùi.
b. “Triết học tự nhiên” – nghiên cứu giai đoạn tha hóa của ý niệm tuyệt đối
dưới dạng các sự vật vật chất”:
Đây là học thuyết về giới tự nhiên với tính cách là một dạng tồn tại khác của ý
niệm tuyệt đối dưới dạng các sự vật vật chất. Hêghen không giải thích ý niệm tuyệt
đối chuyển từ chính nó sang giới tự nhiên như thế nào và khi nào, mà chỉ nói rằng ý
niệm tuyệt đối tồn tại bên ngoài thời gian và giới tự nhiên cũng không có khởi đầu
trong thời gian. Hêghen cho rằng, quá trình hình thành giới tự nhiên từ ý niệm tuyệt
đối đồng thời cũng là quá trình ý niệm tuyệt đối ngày càng biểu hiện ra thành giới tự
nhiên diễn ra liên tục. Thế giới đã được tạo ra, hiện đang được tạo ra và sẽ vĩnh viễn
được tạo ra.
Những hình thức chủ yếu của ý niệm tuyệt đối tồn tại dưới dạng giới tự nhiên
là cơ học, vật lý học, sinh thể học. Khi luận về cơ học, Hêghen trình bày những vấn
đề về không gian, thời gian, vật chất, vận động, lực hấp dẫn vũ trụ… theo tinh thần
duy tâm, thậm chí còn mang màu sắc siêu hình. Khi bàn về vật lý học, Hêghen trình
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 10
bày các vấn đề về thiên thể, ánh sáng, nhiệt… V
à khi nói đến sinh thể học, Hêghen
trình bày các vấn đề về địa chất học, thực vật học, động vật học…
Hêghen cố gắng trình bày giới tự nhiên như một chỉnh thể thống nhất mà trong
nó, mọi vật có liên hệ hữu cơ với nhau. Tuy nhiên, do coi giới tự nhiên là sự tha hóa
của ý niệm tuyệt đối, mà ông cho rằng, bản thân giới tự nhiên thụ động, không tự vận
động, không biến đổi, không phát triển theo thời gian mà chỉ vận động trong không
gian. Ở đây, nhiều chỗ nhà biện chứng lại tỏ ra tư biện và bất chấp khoa học; vì vậy,
Triết học tự nhiên là bộ phận yếu nhất trong toàn
bộ hệ thống triết học của ông.
c. “Triết học tinh thần” – nghiên cứu giai đoạn khắc phục sự tha hóa của ý niệm
tuyệt đối:
Đây là phần thứ ba trong hệ thống Hêghen. Tại đây, ông xem x
ét ý niệm tuyệt
đối ở giai đoạn cuối cùng trên con đường diễu hành nơi trần gia
n, từ bỏ giới tự nhiên,
khắc phục sự tha hóa, quay về lại chính mình như thế nào. Triết học tinh thần bao
gồm học thuyết về tinh thần chủ quan, học thuyết về tinh thần khách quan và học
thuyết về tinh thần tuyệt
đối.
Tinh thần chủ quan thể hiện sự tồn tại của mình trước hết trong linh hồn con
người (nhân loại học). Sau đó, nó thể hiện trong ý thức (hiện tượng học) để phân biệt
với cơ thể và sau cùng, nó thể hiện trong tri thức (tâm lý học) – cái tinh thần bắt thế
giới bên ngoài phục tùng nó.
Tinh thần khách quan là sự phủ định biện chứng tinh thần chủ quan. Nó thể
hiện tính tự do của ý niệm tuyệt đối trước hết trong pháp quyền. Nó lấy tự do ý chí
làm nền tảng, lấy ý niệm pháp quyền và việc thực hiện pháp quyền làm đối tượng.
Khi cá nhân pháp lý trở thành chủ thể đạo đức thì tinh thần khách quan tự phát triển
vào lĩnh vực đạo đức. Đạo đức là pháp quyền của hành vi, nó lấy sự hòa hợp hành vi
của các chủ thể làm cơ sở. Tinh thần khách quan hoàn thành quá trình tự phát triển
trong phong hóa. Phong hóa là sự thể hiện bản tính tự do của ý niệm tuyệt đối trong
các hình thức thể
hiện là gia đình, x
ã hội công dân và nhà nước, trong đó, nhà nước là
hình thức cao nhất.
Tinh thần tuyệt đối là sự thống
nhất của tinh thần chủ quan và tinh thần khách
quan. Nó thể hiện đầu tiên trong nghệ thuật, thông qua việc đề cao cái đẹp tinh thần –
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 11
hình ảnh cảm tính của ý niệm tuyệt đối. Sau đó, nó thể hiện trong tôn giáo, thông qua
việc thống nhất niềm tin với lý tính – biểu tượng của ý niệm tuyệt đối; và cuối cùng,
nó hoàn thiện chính mình trong hệ thống khái niệm trừu tượng của triết học. Theo
Hêghen, nghệ thuật, tôn giáo, triết học là các phương thức mà yÙ niệm tuyệt đối sử
dụng để tự khám phá ra chính mình, để rũ bỏ mọi dấu vết vật chất bám vào mình nơi
trần gian mà quay về với mình, quay về với cái khởi đầu trong tính toàn vẹn và đầy
đủ của nó, trong đó, triết học là quá trình tự nhận thức đầy đủ và trọn vẹn nhất của ý
niệm tuyệt đối.
Hêghen cho rằng, triết học của ông – học thuyết về tinh thần tuyệt đối là sự
tổng hợp toàn bộ giá trị của mọi học thuyết có giá trị trước đó, thuộc mọi lĩnh vực
nghiên cứu hoạt động tinh thần của con người. Nó là khoa học của mọi khoa học.
Trong triết học Hêghen, ý niệm tuyệt đối đã hoàn thành quá trình nhận thức của
mình, đã k
hám phá ra chính mình, và quay trở về với mình trong học thuyết về tinh
thần tuyệt đối. Vì vậy, tinh thần tuyệt đối là kết quả tối cao, toàn diện và triệt để của
toàn bộ lịch sử thế giới.
Nếu “Triết học tự nhiên” có nhiều điểm yếu thì “Triết học tinh thần” là một
thành tựu vĩ đại của triết
học Hêghen. Xét về thực chất, đây là học thuyết duy tâm bàn
về sự phát triển ý thức cá nhân và ý thức xã hội; bàn về sự phát triển trí tuệ, lý tính
con người. Ở đây, ông đã lý
giải tiến trình phát triển x
ã hội theo tinh thần duy tâm.
Xuất phát từ quan điểm: Mọi người sinh ra về bản tính vốn bất bình đẳng.
Oâng cho rằng, mọi sự bất công, tệ nạn trong xã hội… đều là các hiện tượng tất yếu,
hợp quy luật, x
uất hiện một cách tự nhiên từ bản tính con người. Do vậy mà quá trình
không ngừng nảy sinh và giải quyết mâu thuẫn giữa các giai – tầng, giữa cá nhân và
x
ã hội… là động lực cơ bản thúc đẩy mọi sự phát triển của x
ã hội.
Hêghen coi nhà nước vừa là kết quả vừa là sự dung hòa của những mâu thuẫn
x
ã hội. Theo ông, do sự khác biệt và bất bình đẳng giữa các giai – tầng trong xã hội
mà những mâu thuẫn xã hội xuất hiện, đưa đến sự ra đời của nhà nước. N
hà nước là
tổng thể các quy chế, kỷ cương, chuẩn mực về mọi lĩnh vực hoạt động đạo đức, pháp
quyền, chính trị, văn hóa… của xã hội. Nhà nước ra đời nhằm dung hòa những mâu
thuẫn trong xã hội để định hướng phát triển cho xã hội. Nhờ có nhà nước mà mỗi
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 12
quốc gia phát triển bình thường… Khi đề cao vai trò của nhà nước, Hêghen coi nhà
nước là một giá trị tinh thần, và khẳng định nhà nước là sự thực hiện tự do, là sự
ngao
du của Thượng đế trong xã hội loài người, hay là hiện thân của ý niệm tuyệt đối nơi
trần gian.
Do coi nhà nước vừa là kết quả vừa là sự dung hòa mâu thuẫn xã hội mà
Hêghen vừa đề cao chiến tranh với tính cách là phương tiện giúp xã hội tránh
được sự
thối nát, vừa chống lại chiến tranh làm xáo trộn xã hội.
Hêghen coi lịch sử là kết quả hoạt động của từng con người cụ thể, nhưng
không phụ thuộc vào hành động, ý muốn của họ. Lịch sử là một tiến trình phát triển
của hoạt động con người thống nhất trong mình cái chủ quan và cái khách quan.
Hêghen vạch ra tiến trình phát triển của lịch sử luôn gắn liền với lợi ích của từng cá
nhân, từng giai – tầng trong xã hội, nhưng đồng thời nó phát triển theo quy luật của
riêng mình.
Hêghen coi con người là sản phẩm của thời đại – lịch sử; ông khẳng định,
không ai có thể thoát ra khỏi thời đại mà không bị thời đại phán xét, không có lực
lượng x
ã hội nào làm đảo ngược được thời đại mà không phải trả giá đắt cho sự phiêu
lưu của mình. Mặc dù đề cao vai trò của lý tính, nhưng ông cũng khẳng định, nếu
không có sự say mê thì không có gì vĩ đại xảy ra trên thế giới này cả và chỉ những
người nào nhìn nhận thế giới một cách hợp lý, thì cả thế giới m
ới đánh giá về họ một
cách hợp lý.
Khi dựa trên quan niệm về lịch sử và con người, Hêghen x
ác định vai trò của
vĩ nhân trong lịch sử (xã hội). Theo ông, vĩ nhân là những người suy nghĩ và hiểu
được những gì là cần thiết và những gì là hợp thời. Xuất phát từ luận điểm này,
Hêghen đòi hỏi khi xem x
ét lịch sử, khi đánh giá cá nhân, thì các nhà sử học phải biết
kết hợp tính đảng với tính khách quan trong xem x
ét.
Ngoài ra, Hêghen cũng thấy được tính chất xã hội, vai trò của lao động, của
sự phân công lao động đối với sự phát triển của lịch sử và bản thân con người.
Hêghen khẳng định lịch sử toàn thế giới là lịch sử phát triển theo khuynh
hướng tiến bộ. Tiêu chuẩn của sự tiến bộ x
ã hội là mức độ tự do. Còn tự do là sự
nhận
thức đúng và thực hiện đầy đủ những quy luật tất yếu của thế giới – hiện thân của ý
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 13
niệm tuyệt đối. Hêghen coi tự do của con người là sự thể hiện sự hiểu biết và làm
theo ý Thượng đế. Xã hội càng tiến bộ bao nhiêu thì con người càng tự do, nhân cách
càng phát triển bấy nhiêu. Con người là chúa tể của số phận và sứ mệnh của chính
mình.
Tóm lại, qua sự khảo sát tổng quát Hệ thống triết học Hêghen chúng ta
nhận thấy:
Một là, thế giới quan duy tâm là thế giới quan xuyên suốt toàn bộ nội dung
triết học Hêghen. Mọi sự vật, quá trình dù là vật chất hay tinh thần đều là hiện thân
của ý niệm tuyệt đối. Ý
niệm tuyệt đối chi phối mọi sự sinh thành, tồn tại và tiêu
vong của hết thảy mọi cái trong thế giới. Vật chất, giới tự nhiên chỉ là sự tự tha hóa,
một sự tồn tại khác, một sản phẩm sơ cứng bất động của ý niệm tuyệt đối mà thôi. Đề
cao cái tinh thần, khẳng định tính quyết định của nó tr
ong việc đưa ra các phương
thức giải quyết cho các vấn đề thuộc về lý luận cũng như thực tiễn là tư tưởng chủ
đạo được trình bày trong toàn bộ nội dung triết học Hêghen.
Hai là, phép biện chứng là linh hồn sống động của hệ thống triết học
Hêghen. Tư tưởng về mối liên hệ phổ biến – mọi cái đều là hiện thân, là các giai đoạn
khác nhau nhưng liên hệ lẫn nhau của ý niệm tuyệt đối và tư tưởng về sự phát triển –
quá trình phủ định biện chứng của ý niệm tuyệt đối,… là những tư tưởng cơ bản
x
uyên suốt, là mạch suối ngầm thấm chảy qua toàn bộ hệ thống của Hêghen. Phát
triển là một quá trình thay đổi từ thấp lên cao, bằng cách chuyển hóa qua lại giữa
lượng và chất, do sự giải quyết những mâu thuẫn nội tại trong các hình thức cụ thể
của ý niệm tuyệt đối tạo nên. Trên cơ sở mổ xẻ quá trình tự vận động của ý niệm
tuyệt đối, Hêghen đã
phát hiện ra các quy luật cơ
bản của phép biện chứng và các quy
luật không cơ
bản – các cặp phạm trù.
Ngoài việc phát hiện ra các quy luật biện chứng, Hêghen còn xây dựng các
nguyên tắc của lôgích biện chứng, các quan điểm biện chứng về nhận thức, ông đã
đặt
nền móng cho sự thống nhất giữa phép biện chứng, lôgích học và nhận thức luận.
Theo Hêghen, nhận thức phải đi từ trừu tượng đến cụ thể, nhận thức lý thuyết phải
thống nhất với hoạt động thực tiễn. Chân lý phải m
ang tính cụ thể, tính quá trình và là
sự phù hợp của khái niệm với thực tiễn. Tuy nhiên, đối với Hêghen, nhận thức là
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 14
khám phá ra ý niệm tuyệt đối chứ không phải khám phá ra giới tự nhiên vật chất; và
thực tiễn không phải là hoạt động vật chất mà chỉ là những hoạt động tinh thần của
chủ thể sáng tạo ra tư tưởng mà thôi.
Phép biện chứng của Hêghen không chỉ là lý luận biện chứng về sự phát triển
của thế giới ý niệm, mà còn là phương pháp biện chứng nghiên cứu thế giới ý niệm.
Thông qua phép biện chứng của ý niệm, Hêghen đã đoán được phép biện chứng của
sự vật, vì vậy,
nó là phép biện chứng duy tâm. Phép biện chứng của Hêghen,
về thực
chất, là tích cực và cách mạng, nhưng nó lại bị giam hãm trong
hệ thống triết học duy
tâm thần bí của ông. Vì vậy, trong triết học của Hêghen, bên cạnh những nội dung
biện chứng, tiến bộ, vạch thời đại, khoa học và cách mạng lại có không ít quan điểm
siêu hình, phản động, phản khoa học và bảo thủ, tư biện; nghĩa là trong nó chứa đựng
nhiều mâu thuẫn. Hêghen đã phủ nhận sự phát triển trong giới tự nhiên, ông bất chấp
hay phủ nhận nhiều thành tựu của khoa học tự nhiên bấy giờ nếu chúng không dung
hợp với ý niệm tuyệt đối. Hêghen coi nhà nước Đức, văn minh Đức là đỉnh cao của
hiện thân tinh thần tuyệt đối trên trần gian, là chuẩn mực cuối cùng mà mọi dân tộc
trên thế giới phải vươn đến. Và sau cùng, trong triết học Đức – triết học Hêghen, ý
niệm tuyệt đối đã khám phá ra chính mình từ cái không phải là mình để quay về với
mình; do đó, tại đây, mọi sự phát triển tiếp tục đều chấm dứt… Dù có nhiều hạn chế
không nhỏ nhưng thành tựu mà triết học Hêghen mang lại – phép biện chứng tư duy
là một cống hiến vĩ đại cho kho tàng tư tưởng của nhân loại. Triết học Hêghen là một
cội nguồn của triết học Mác.
Cứu lấy phép biện chứng, giải phóng hạt nhân biện chứng ra khỏi lớp vỏ duy
tâm thần bí của hệ thống Hêghen là một yêu cầu cấp bách của triết học mà sau này
Mác đã thực hiện. Khi cải tạo phép biện chứng duy tâm Hêghen theo tinh thần duy
vật của triết học Phoiơbắc, Mác đã xây dựng phép biện chứng duy vật – phép biện
chứng của sự vật – thế giới khách quan, mà phép biện chứng của ý niệm chỉ là hình
ảnh biện chứng trong bộ óc con người phản ánh phép biện chứng của sự vật – thế giới
khách quan.
Tóm lại, với một hệ thống triết học tương đối hoàn chỉnh, với tri thức bách
khoa, kiến thức uyên bác và thiên tài của mình, Hêghen trở thành nhà triết học lớn
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 15
nhất thời bấy giờ. Học thuyết của ông khép lại một giai đoạn phát triển triết học đầy
sôi động, đồng thời mở ra một giai đoạn cách mạng mới trong lịch sử triết học – giai
đoạn gắn tư tưởng triết học với t
hực tiễn cách mạng.
II NHỮNG GIÁ
TRỊ CỦA TRIẾT HỌC HÊGHEN:
Hêghen không chỉ là một thiên tài sáng tạo, mà là một nhà bác học có tri thức
bách khoa- nên tr
ong mọi lĩnh vực, ông giữ vai trò là người vạch thời đại. Chính vì
thế mà triết học của ông có ảnh hưởng rất lớn đến đời sống văn hóa tinh thần của của
dân tộc Đức nói riêng và của toàn Châu Âu và nhân loại nói chung ở thế kỷ XIX và
XX.
Plêkhanốp, một người có học vấn uyên bác, từng được Lênin tôn làm thầy,
đã đánh giá Hêghen:”Chắc chắn sẽ mãi mãi được dành một trong những địa vị cao
quí nhất trong lịch sử tư tưởng của nhân loại. Trong các khoa học mà người Pháp
gọi là “khoa tinh thần và chính trị”, không có một khoa học nào là không chịu ảnh
hưởng mãnh liệt và rất phong phú của thiên tài Hêgen: “Phép biện chứng, logic
học, luật học, mỹ học, lịch sử triết học và tôn giáo” – tất cả những khoa học đó đều
có một hình thức mới nhờ sự tác động của Hêgen”.
Hệ thống triết học của Hêgen đã bao quát nhiều lĩnh vực và phát triển nhiều
tư tưởng phong phú và đặc sắc. Vì vậy, Ph.Ăngghen đã khẳng định:” Với Hêghen
triết học đã đi đến điểm kết thúc, một mặt vì trong hệ thống của ông, ông đã tổng kết
một cách kỳ diệu nhất toàn bộ sự phát triển của triết học, mặt khác vì Hêghen, dù
không có ý thức, cũng đã chỉ cho chúng ta con đường thoát khỏi cái mớ bòng bong
những hệ thống triết học trước đó, để đi tới sự nhận biết tích cực vè thế giới. Ai nay
đều thấy rằng hệ thống của Hêghen đã có tác dụng lớn lao như thế nào trong bầu
không khí nhộm màu triết học Đức. Nếu không có triết học Đức mở đường, đặc biệt
là nếu không có triết học H êghen, thì chủ nghĩa xã hội khoa học Đức – chủ nghĩa xã
hội khoa học duy nhất chưa hề có từ trước đến nay, sẽ không bao giờ được xây
dựng nên”.
1. Ả
nh hưởng của phép biện chứng Hêghen:
Cho dù có những ý kiến đánh giá khác nhau về triết học Hêghen song không
thể phủ nhận được rằng cái có giá trị nhất và có sức sống mạnh mẽ nhất trong triết
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 16
học của ông chính là phép biện chứng. Phép biện chứng của Hêghen là phép biện
chứng sâu
sắc nhất trước Mac.
Triết học của Hêghen là hệ thống phong phú nhất trong lịch sử triết học trước
Mac. Hêghel đã tổng kết hầu như toàn bộ tư tưởng cũ ở Tây phương, trình bày mọi
chủ nghĩa với ý nghĩa lịch sử của nó, bộc lộ những mâu thuẫn
nội bộ xuất hiện trong
tư tưởng ở mỗi giai đoạn, những mâu thuẫn ấy bắt phải thủ tiêu hình thái cũ và tiến
lên một trình độ cao hơn. Tuy nhiên, Hêghen lại diễn tả quá trình đó một cách trừu
tượng trong phạm vi tinh thần và do đó xây dựng chủ nghĩa duy tâm tuyệt đối. Theo
quan niệm ấy, những sự vật trong tự nhiên và xã hội mất tính chất thực tại vật chất
của nó,
và chỉ còn là những hiện tượng bề ngoài phản ánh công cuộc phát triển thần
bí của cái mà Hêghen gọi là “Ý niệm tuyệt đối”. Trong cuốn Chống Duhring,
Ph.Ăngghen viết: “Hêghen là duy tâm, nghĩa là theo ông thì những ý kiến trong đầu
óc của ông không phải là phản ánh một phần nào những thực thể và hiện tượng
khách quan, mà trái lại, chính những thực thể và biến chuyển của chúng, theo ý
ông, chỉ là hình ảnh thể hiện ý niệm, cái ý niệm này đã có ở đâu đâu ấy, trước khi
có trần gian”. Nghĩa là quá trình lịch sử có thật, đi từ tự nhiên lên xã hội, xây dựng
tư tưởng trên cơ sở hoạt động thực tế, bị Hêghen đảo lộn thành một quá trình tư
tưởng phát sinh thực tại, tinh thần sáng tạo vật chất: nguyên nhân biến thành kết
quả, kết quả trở thành nguyên nhân, thực chất biến thành ngoại diện, ngoại diện trở
thành thực chất.
Nhưng trong lúc trình bày cuộc tiến hóa một cách trái ngược như thế,
Hêghen lại phát triển một cách có hệ thống và đến một mức chưa từng có trong lịch
sử, phương pháp phân tích mâu thuẫn và hình thái biến chuyển, tức là phương pháp
biện chứng. Chính phương pháp này, Các Mác đã x
ây dựng lại trên cơ sở duy vật,
và đặt thành phương pháp tư tưởng của chủ nghĩa duy vật mới. Như Mac nói: “Tuy
biện chứng pháp trong tay Hêghen đã bị thần bí hóa, nhưng chính Hêghen là người
đầu tiên đã trình bày một cách tổng quát và có ý thức những hình thái biện chứng
phổ cập của sự biến chuyển. Với Hêghen biện chứng pháp đi đường đầu. Chúng ta
phải lộn nó lại, để bóc trần cái hạt nhân duy lý ẩn trong cái vỏ thần bí”.
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 17
Tuy biện chứng pháp của Hêghen xuất hiện với một hình thức triệt để duy
tâm, nhưng cái mặt chân chính của nó – nêu mâu thuẫn trong nội bộ sự việc và tính
chất tất nhiên của sự biến chuyển – lại là đối lập với chủ nghĩa duy tâm, và chỉ có
thể bắt nguồn từ một cơ sở duy vật nào đấy. Thực ra thì ngược hẳn với lập trường
duy tâm, nhờ ảnh hưởng của phong trào cách mạng đương thời ở Âu châu, Hêghen
đã tiếp thu trong tư tưởng một nội dung duy vật phong phú, tuy nội dung ấy cũng
như phương pháp đã bị hoàn toàn đảo lộn, do tình trạng lạc hậu của giai cấp tư sản
Đức mà Hêghen đại diện. Ph.Ăngghen nhận định: “Xét tới cùng, hệ thống triết học
của Hêghen chỉ là một chủ nghĩa duy vật lộn ngược chân lên đầu theo kiểu duy
tâm”.
Hêghen đã xây dựng được quan điểm tiến hóa và phương pháp luận lý biện
chứng, quan điểm và phương pháp ấy tuy có bị lập trường duy tâm đảo lộn, nhưng
cũng đã làm tiền đề cho chủ nghĩa Mac. Giới thiệu cuốn Góp Phần Phê Phán Kinh
Tế Chính Trị Học của Các Mac, Ănghen đã viết: “Đặc điểm của phương thức tư
tưởng của Hêghen đối với các triết gia khác là quan điểm lịch sử lớn lao làm cơ sở
cho nó. Dù hình thức có trừu tượng và duy tâm đến đâu chăng nữa, quá trình phát
triển tư tưởng bao giờ cũng đi song song với quá trình lịch sử thế giới, lịch sử thế
giới hình như kiểm tra cuộc diễn biến tư tưởng. Và do đó quan hệ chân chính giữa
thực tại và tư tưởng đã bị đảo ngược đầu xuống chân, nhưng nội dung thực tế của
nó cũng đã thấm nhuần toàn bộ triết học… Hêghen là người đầu tiên đã cố gắng
chứng minh rằng lịch sử có đường lối phát triển, có quan hệ liên kết bên trong. Và
dù bây giờ chúng ta có cho nhiều điểm trong triết học lịch sử của ông ta là kỳ quái,
nhưng tính chất vĩ đại của quan niệm cơ bản của triết học ấy, đến ngày nay vẫn còn
đáng phục… Cái quan niệm lịch sử ấy đã đánh dấu một thời đại và đã làm tiền đề lý
luận trực tiếp cho quan điểm duy vật mới, và do đấy cũng là một khởi điểm cho
phương pháp luận lý”… “Mac là người độc nhất có năng lực nêu lên trong triết
học Hêghen cái hạt nhân bao gồm những phát kiến chính đáng của Hêghen, gạt bỏ
cái màn duy tâm và thiết lập phương pháp biện chứng với hình thức đơn giản và
độc nhất đứng đắn để phát triển tư tưởng. Công trình xây dựng phương pháp đó là
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 18
cơ sở trên ấy Mac đã phê phán kinh tế chính trị học, và chúng tôi coi nó là một
thành tích quan trọng gần như cái quan niệm duy vật cơ bản”.
Để thấy rõ sự khác nhau sâu sắc giữa biện chứng pháp duy vật và biện chứng
pháp duy tâm cũng như tính chất ưu việt tuyệt đối của biện chứng pháp duy vật, nội
dung phong phú và tác dụng x
ây dựng của biện chứng pháp Hêghen, chúng ta có
thể đi vào từng vấn đề đặc biệt của triết học Hêghen và phân tích cụ thể cái căn bản
khoa học chân chính cùng với cái tình trạng lộn ngược của nó. Chúng ta sẽ thấy
rằng chính cái phần chân lý trong ấy cũng phải có vận dụng phương pháp biện
chứng duy vật mới có thể nêu rõ, nhưng mặt khác thì biện chứng pháp Hêghen, một
khi đã được lộn lại, lại cung cấp những tài liệu tốt để học tập chủ nghĩa Mac. Trả lời
tòa soạn tạp chí Dưới Lá Cờ Chủ Nghĩa Marx, Lênin khuyên răn như sau đây:
“Những cộng tác viên của tạp chí Dưới Lá Cờ Chủ Nghĩa Mac phải nghiên cứu một
cách có hệ thống biện chứng pháp Hêghen đứng trên lập trường duy vật. Chính cái
biện chứng pháp ấy Mac đã áp dụng một cách thực tiễn trong cuốn Tư Bản Luận và
trong những tác phẩm lịch sử và chính trị, và đã thành công đến chỗ mà bây giờ,
ngày ngày… những dân tộc mới, những giai cấp mới thức dậy hoạt động càng ngày
càng xác nhận thêm chủ nghĩa Mac”.
Hệ vấn đề phép biện chứng hiện nay trở nên đặc biệt cấp bách là do tính chất
biện chứng trong sự phát triển của xã hội và của sự nhận thức khoa học hiện đại
ngày càng bộc lộ rõ nét hơn. Những chuyển biến mang tính lịch sử toàn cầu và vô
cùng đa dạng đang diễn ra hết sức mạnh mẽ trong đời sống x
ã hội trên khắp hành
tinh chúng ta hiện nay. Bên cạnh đó trong sự phát triển của mình khoa học tự nhiên
hiện đại cũng đang vấp phải không ít các vấn đề biện chứng của chính sự phát triển.
Giờ đây sự tiến hoá của giới tự nhiên đang được nghiên cứu ở mọi cấp độ cấu trúc.
Quan điểm biện chứng về sự phát triển đã xâm nhập vào nhận thức khoa học tự
nhiên cả ở mức độ vĩ mô lẫn mức độ vi mô. Nguyên tắc phát triển thực sự đã trở
thành nguyên tắc phổ biến trong nghiên cứu khoa học.
2. Ả
nh hưởng logích biện chứng duy tâm của Hêghen:
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 19
Hêghen thực sự là người có công lao to lớn trong v iệc xây dựng nền
tảng của logic học biện chứng. Đây là học thuyết về sự vận động phát triển tự thân
của lý tính thuần túy ( linh hồn vũ trụ), nghĩa là của tư duy trong chính nó, do đó, và
vì nó, trước khi nó tạo ra thế giới vậ chất – hiện thân của nó. Dù logích biện chứng
duy tâm của Hêghen không phải là một khoa học thực sự, nhưng nó có nhiều giá trị to
lớn đối với quá trình xây dựng tư duy biện chứng. Do đó, nó đã làm thay đổi sâu sắc
quan niệm của con người về logích học. Sự xuất hiện biện chứng logích duy vật là kết
quả cải tạo triệt để phép biện chứng duy tâm của Hêghen theo tinh thần duy vật của
Phôiơbắc nhờ vào thiên tài vĩ đại của C.Mác và V
.I. Lênin. Bộ Tư Bản của C.Mác là
kết quả của việc vận dụng tài tình logích học biện chứng duy vật vào phân tích phươn
thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, để từ đó phát hiện ra qy luật chi phối quá trình vận
động và phát triển của phương thức sản xuất này nói riêng, của xã hội loài người nói
chung.
Lênin đã nghiên cứu một cách có hệ thống triết học Hêghen đặc biệt là
“Khoa học lôgíc” và “Những bài giảng về lịch sử triết học” của Hêghen. Các bản
tóm tắt sâu sắc và cô đọng về những tác phẩm thiên tài này tạo thành bộ phán đáng
kể và hơn nữa là bộ phận quan trọng nhất trong “Bút ký triết học” nổi tiếng của V.I.
Lênin. trong đó không những ông đã vạch rõ sự phong phú tuyệt vời của các tác
phẩm cơ bản của Hêghen mà còn đưa ra các kết luận triết học mới góp phần làm
phong phú thêm chủ nghĩa duy vật biện chứng. “Bút ký triết học” của V.I. Lênin
chứng tỏ đầy sức thuyết
phục rằng công việc chỉnh lý một cách duy vật đối với phép
biện chứng Hêgen còn lâu mới hoàn tất rằng trong lĩnh vực này sẽ có những nghiên
cứu khám phá và thành tựu mới.
3. Ả
nh hưởng quan điểm triết học Hêghen đến luật học, mỹ học, lịch sử triết
học, tôn giáo …
Mỹ học : Hêghen rất đam mê nghiên cứu nghệ thuật và để lại cho đời bộ “Mỹ
học” được coi là bộ sách đồ sộ nhất thế giới về chuyên ngành này. Những quan điểm
mỹ học của H
êghen có ảnh hưởng lớn đến nền lý luận, phê bình và sáng tác nghệ
thuật của nhiều nước trên thế giới.
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 20
Tôn giáo: Những bài giảng về triết học tôn giáo của Hêghen hàm chứa nhiều
luận điểm có ý nghĩa phương pháp luận to lớn đối với việc nghiên cứu tôn giáo sau
này của Mác. Hêghen nhìn nhận các hình thức khác nhau của tôn giáo trong mối
quan hệ với các phương diện khác nhau của đời sống xã hội… khi nhìn nhận các
hình thức cụ thể của tôn giáo Hêghen đã đưa ra những phỏng đoán sâu sắc. trong
quan niệm của Hêghen về tôn giáo là ông đã dự báo được vai trò của tư duy trừu
tượng, của lí tính trong việc hình thành tôn giáo. Theo Hêghen, tôn giáo là sản phẩm
sáng tạo của tư duy con người xuất phát từ nhu cầu đời sống tâm linh của nó. “Con
người cao hơn cả nhà thờ, con người có thể tôn kính và cũng có thể hạ thấp thần
thánh… Ngày lễ thánh được sáng tạo cho con người, chứ không phải con người
được sáng tạo cho ngày lễ thánh”(26). V
ới dự báo này, Hêghen đã khai mở một
hướng nghiên cứu mới về tôn giáo cho Feuerbach và C. Mác sau này.
Hêghen quan niệm lịch sử toàn cầu là sự tiến bộ trong nhận thức về tự do. Cho
dù bản chất của tự do có được hiểu khác nhau xong việc thừa nhận nó vẫn trở thành
một trong những tiêu chuẩn quan trọng của chủ nghĩa nhân đạo và về sự công bằng
x
ã hội. Đó chính là lý do tại sao sự quan tâm của nhiều nhà triết học hiện đại đến học
thuyết Hêghen trở thành
sự quan tâm có cơ sở sâu sắc và mang
ý nghĩa thiết thực.
Hêghen là người đầu tiên phân biệt rõ hai khái niệm “xã hội nhân dân” và
“Nhà nước hiến định”, cùng mối quan hệ liên lập giữa chúng. “Triết học luật pháp”
liên quan hữu cơ với “triết học lịch sử”, cả hai tạo thành trung tâm của toàn bộ hệ
thống “triết học x
ã hội” Hêghen. Đã tạo ra một bước ngoặc lịch sử trong hệ thống
tư tưởng Tây phương cận đại và hiện đại và cả thế giới và kể tứ đó cho tới nay khi
cần tìm kiếm một phương thức tổ chức quốc gia (gồm cả xã hội nhân dân và Nhà
nước), thì mọi người cần phải nghiên cứu quan điểm của Hêghen.
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 21
KẾT LUẬN
Trong số các nhà triết học vĩ đại nhất, không thể không kể tới Hêghen –
người đã cùng Phoiơbăc và các nhà triết học Đức đương thời khác tạo ra một trong
những tiền đề lý luận cần thiết cho việc hình thành chủ nghĩa Mác. Không chỉ là đại
biểu tiêu biểu của nền triết học cổ điển Đức, Hêghen đã đem lại cho triết học địa vị
vốn có và sứ mệnh cao cả của nó trong đời sống tinh thần nhân loại. Với những luận
cứ sâu sắc và có cơ sở khoa học, Hêghen đã làm sáng tỏ đối tượng, chức năng và
phương pháp của triết học, mối quan hệ của triết học với các khoa học khác và qua
đó, trình bày một cách khúc chiết, đúng đắn của bản chất triết học.
G
ần hai thế kỷ đã trôi qua kể từ khi hệ thống triết học Hêghen ra đời, song
ảnh hưởng của nó trong đời sống tinh thần nhân loại vẫn không ngừng tăng lên. Bởi
lẽ, như Ph.Ăngghen đã khẳng định: “Hệ thống Hêghen bao trùm một lĩnh vực hết
sức rộng hơn bất cứ hệ thống nào trước kia, và phát triển, trong lĩnh vực đó, một sự
phong phú về tư tưởng mà ngày nay người ta vẫn còn ngạc nhiên… Vì Hêghen
không những chỉ là một thiên tài sáng tạo, mà còn là một nhà bác học có tri thức
bách khoa nên những phát biểu của ông tạo thành thời đại… Nếu đi sâu hơn nữa vào
Phép biện chứng duy tâm của Hêghen – Những giá trị và hạn chế
SVTH: Trần Thanh Xuân
Trang 22
trong toà nhà đồ sộ, người ta sẽ thấy trong đó có vô số những vật qúy giá đến nay
vẫn
còn
giữ
được
toàn
bộ
giá
trị
của
chúng…
“.
Bởi vì triết học Hêghen không những quá đồ sộ quá bách khoa quá uyên bác
về nhiều mặt mà còn chứa đựng trong mình nó không ít những mâu thuẫn những xu
hướng khác nhau kể cả các x
u hướng bài trừ nhau. Những cái đó một phần là
nguyên cớ một phần cũng là căn cứ cho những cách lý giải hết sức khác nhau đối
với học thuyết, Hêgen. Trong khuôn khổ bài viết nhỏ nên không thể để cập hết
những quan điểm triết học của Hêghen cũng như những ảnh hưởng của nó đến đời
sông văn hóa tinh thần của thời đại, do đó em rất mong sự đóng góp ý kiến của thầy
để bài viết được hoàn chỉnh hơn.
Xin chân thành cảm ơn!
DA
NH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1- T.S
Nguyễn Ngọc Thu – TS Bùi Văn Mưa, Giáo trình đại cương lịch sử
triết học
2- Bài giảng của thầy T S
Bùi Xuân Thanh
3- Lút-Vích Phôi-Ơ-Bắc và sự cáo chung của nền triết học cổ điển Đức-
Ph.Ăng-Ghen
4- GS.T S Trần Đức Thảo ,“Hạt nhân duy lý” trong triết học Hêghen..
5- TS. Bùi Văn Mưa, Tư duy và lôgích học
6- Đỗ Thuận Khiêm , Sittlichkeit – Xã tính trong triết học xã hội Hêghen
7- Tạp chí triết học
8- Website www.chungta.com
9- Wesite www.doxa.com.vn
