Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
1
Tiểu luận
Giá trị và hạn chế trong phép biện
chứng của Hegel
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
2
LỜI NÓI ĐẦU
Lịch sử đã chỉ ra cho chúng ta thấy rằng từ trước đến nay các học thuyết triết
học có ảnh hưởng nhất vốn là kết quả của sự sáng tạo cá nhân của những nhà triết học
kiệt xuất bằng cách này hay cách khác ở mức độ này hay mức độ khác đều được phục
hồi ở các thời đại sau đó dù cho điều kiện lịch sử đã có những thay đổi rất lớn chẳng
hạn đó là học thuyết Platôn. học thuyết Arixtốt học thuyết R.Đêcáctơ học thuyết
I.Cantơ học thuyết G.Hêgen.v.v..
Trong nghiên cứu triết học cần hết sức chú ý một điều là không nên đi tìm hoặc
quy ảnh hưởng của một học thuyết triết học nào đó chỉ ở hoặc về một nhóm các đồ đệ
trực tiếp của nó nghĩa là vào một trường phái xác định nào đó. Và điều này cũng hoàn
toàn đúng với học thuyết của Hêgen. Chúng ta không cần phải mất công sức chứng
minh việc triết học Hêgen đã có ảnh hưởng vượt ra khỏi khuôn khổ của thuyết Hêgen
ra sao tức là khuôn khổ của một trường phái đã thừa nhận các tiền đề xuất phát của hệ
thống triết học Hêgen.
Xét một cách thật chặt chẽ thì học thuyết Hêgen hiện nay không phải là một
trào lưu tư tưởng triết học đáng kể. Mặc dù vậy sự quan tâm tới triết học Hêgen đặc
biệt là số lượng các công trình nghiên cứu về triết học không những không hề giảm
bớt mà trái lại còn tăng lên liên tục. Hơn thế nữa có một điều khá đặc biệt là các nhà
nghiên cứu về di sản triết học của Hêgen thường lại không phải là những người theo
trường phái Hêgen. Một điều nổi bật khác ở đây là cả các nhà duy tâm lẫn các nhà
duy vật, cả những người bảo vệ chủ nghĩa duy lý lẫn những người ủng hộ chủ nghĩa
phi duy lý đều tích cực nghiên cứu triết học Hêgen. Trong số các nhà triết học duy
tâm lý giải triết học Hêgen và cố gắng đồng hoá các tư tưởng của ông thì thậm chí
chúng ta lại bắt gặp những người cố gắng bảo vệ các khuynh hướng triết học hết sức
xa lạ với học thuyết Hêgen chẳng hạn chủ nghĩa hiện sinh. chủ nghĩa nhân cách triết
học phân tích thần học biện chứng.v.v..
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
3
Khi xem xét các quan điểm của những nhà triết học nổi tiếng của các thời đại
trước đây tuyệt nhiên chúng ta không được tô vẽ không được hiện đại hoá các quan
điểm đó của họ.
Đồng thời chúng ta cũng không được ca ngợi không được biện hộ một chiều
các quan điềm đã lỗi thời hoặc bị hạn chế bởi nhừng điều kiện lịch sử hoặc những
thiên kiến đương thời. Muốn vậy phải biết phận biệt những gì là giá trị trong di sản
triết học với những sự xuyên tạc hoặc lý giải tuỳ tiện về di sản đó. Một mặt, khi xem
xét di sản của một nhà tư tưởng thì không bỏ qua những hạn chế lịch sử những khiếm
khuyết và sai lầm của nhà tư tưởng đó: những mặt khác chúng ta cần rút ra và nhấn
mạnh những gì trong di sản đó đã vượt qua được thử thách ngặt nghèo của thời gian
đã trở thành một khâu hữu ích trong quá trình phát triển của tư tưởng triết học.
Làm tốt được điều trên đây đối với triết học Hêgen không phải là dễ dàng. Bởi
vì triết học Hêgen không những quá đồ sộ quá bách khoa quá uyên bác về nhiều mặt
mà còn chứa đựng trong mình nó không ít những mâu thuẫn những xu hướng khác
nhau kể cả các xu hướng bài trừ nhau. Những cái đó một phần là nguyên cớ một phần
cũng là căn cứ cho những cách lý giải hết sức khác nhau đối với học thuyết, Hêgen.
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
4
1.
NHỮNG GIÁ TRỊ TRONG PHÉP BIỆN CHỨNG CỦA HEGEL
Việc vai trò của phép biện chứng tăng lên một cách đặc biệt không phụ thuộc
vào bản thân triết học Hêgen. Tuy nhiên chính học thuyết của Hêgen là thứ triết học
đã biến phép biện chứng thành trung tâm, thành hạt nhân đích thực của toàn bộ hệ vấn
đề triết học. Phép biện chứng được Hêgen lý giải là phương pháp đúng đắn để nhận
thức các vấn đề triết học. Phương pháp tư duy biện chứng được ống nghiên cứu một
cách đầy đủ nhất và có căn cứ vững chắc là phương pháp chưa từng thấy trong lịch sử
triết học trước Mác. Trong triết học Hêgen phép biện chứng biểu hiện ra là lý luận
nhận thức và là hình thức cao nhất của lôgíc học của tư duy lôgíc. Đồng thời nó cũng
chế định một thế giới quan đặc biệt cần đặt trên niềm tin vào tính tất yếu của sự tiến
bộ với tư cách là kết, quả của sự phát triển hợp quy luật.
Do tính hạn chế của các điều kiện lịch sử và thiên hướng động hoà với trật tự
xã hội phổ hiện tồn thời đó mà Hêgen đã có những kết luận mâu thuẫn và không nhất
quán. Trái với các nguyên tắc xuất phát của mình. Hêgen đã đặt ra một giới hạn cho
sự phát triển của nhân loại kể cả cho sự phát triển của triết học sau khi tuyên bố rằng
học thuyết của mình là sự kết thúc tuyệt đối hoàn thiện của tư tưởng triết học.
Nhưng ngay cả những điều ấy cũng không làm mất đi ý nghĩa tiến bộ của các
nguyên tắc biện chứng xuất phát của Hêgen. Phù hợp với chúng Hêgen quan niệm
lịch sử toàn cầu là sự tiến bộ trong nhận thức về tự do. Cho dù bản chất của tự do có
được hiểu khác nhau xong việc thừa nhận nó vẫn trở thành một trong những tiêu
chuẩn quan trọng của chủ nghĩa nhân đạo và về sự công bằng xã hội. Đó chính là lý
do tại sao sự quan tâm của nhiều nhà triết học hiện đại đến học thuyết Hêgen trở
thành sự quan tâm có cơ sở sâu sắc và mang ý nghĩa thiết thực.
Nhưng trong lúc trình bày cuộc tiến hóa một cách trái ngược như thế, Hegel lại
phát triển một cách có hệ thống và đến một mức chưa từng có trong lịch sử, phương
pháp phân tích mâu thuẫn và hình thái biến chuyển, tức là phương pháp biện chứng.
Chính phương pháp này Karl Marx đã xây dựng lại trên cơ sở duy vật, và đặt thành
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
5
phương pháp tư tưởng của chủ nghĩa duy vật mới. Như Marx nói: “Tuy biện chứng
pháp trong tay Hegel đã bị thần bí hóa, nhưng chính Hegel là người đầu tiên đã trình
bày một cách tổng quát và có ý thức những hình thái biện chứng phổ cập của sự biến
chuyển. Với Hegel biện chứng pháp đi đường đầu. Chúng ta phải lộn nó lại, để bóc
trần cái hạt nhân duy lý ẩn trong cái vỏ thần bí”.
Nhưng vì sao với một lý luận duy tâm triệt để, Hegel lại xây dựng được một
phương pháp tư tưởng xét theo thực chất là chân chính và cách mạng, tuy có bị sử
dụng một cách lộn ngược? Chúng ta biết rằng lập trường duy tâm là lập trường bảo
thủ của những giai cấp áp bức bóc lột: nó quy định tính chất duy tâm của biện chứng
pháp Hegel, nó không thể nào giải thích thực chất biện chứng của phương pháp ấy.
Nghĩa là biện chứng pháp duy tâm của Hegel, phần nào mà nó đã nắm được thực sự
những hình thái mâu thuẫn và biến chuyển, dù chỉ có trong phạm vi tinh thần, thì
cũng không thể nào xuất phát từ lập trường duy tâm. Vì nguồn gốc mâu thuẫn, lý do
biến chuyển trong tinh thần căn bản vẫn là ở thực tế khách quan, không phải là ở tinh
thần thuần túy. Thực chất tinh thần là phản ánh thực tế khách quan, vậy nếu không có
mâu thuẫn và biến chuyển trong thực tế khách quan, thì cũng không thể nào có mâu
thuẫn và biến chuyển trong tinh thần. Trên cơ sở tinh thần thuần túy chỉ có thể có hiện
tượng tĩnh và bảo thủ, không thể nào có động và tiến. Nghĩa là tuy biện chứng pháp
của Hegel xuất hiện với một hình thức triệt để duy tâm, nhưng cái mặt chân chính của
nó – nêu mâu thuẫn trong nội bộ sự việc và tính chất tất nhiên của sự biến chuyển – lại
là đối lập với chủ nghĩa duy tâm, và chỉ có thể bắt nguồn từ một cơ sở duy vật nào
đấy. Thực ra thì ngược hẳn với lập trường duy tâm, nhờ ảnh hưởng của phong trào
cách mạng đương thời ở Âu châu, Hegel đã tiếp thu trong tư tưởng một nội dung duy
vật phong phú, tuy nội dung ấy cũng như phương pháp đã bị hoàn toàn đảo lộn, do
tình trạng lạc hậu của giai cấp tư sản Đức mà Hegel đại diện. Engels nhận định: “Xét
tới cùng, hệ thống triết học của Hegel chỉ là một chủ nghĩa duy vật lộn ngược chân
lên đầu theo kiểu duy tâm”. Trong tập Bút ký về triết học, Lênin phê đoạn cuối của
cuốn Luận lý học của Hegel như sau đây: “Ý niệm luận lý chuyển thành tự nhiên. Chủ
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
6
nghĩa duy vật đã gần đây rồi. Theo như quan điểm của Engels hệ thống triết học
Hegel là một chủ nghĩa duy vật lộn ngược”.
Vì nội dung tư tưởng Hegel căn bản xuất phát từ thực tế khách quan, xét tới
cùng thì cũng có tính chất duy vật, mà nội dung ấy lại bao quát hầu như toàn bộ lịch
sử thế giới, Hegel đã xây dựng được quan điểm tiến hóa và phương pháp luận lý biện
chứng, quan điểm và phương pháp ấy tuy có bị lập trường duy tâm đảo lộn, nhưng
cũng đã làm tiền đề cho chủ nghĩa Marx. Giới thiệu cuốn Góp phần phê phán kinh tế
chính trị học của Karl Marx, Engels đã viết: “Đặc điểm của phương thức tư tưởng của
Hegel đối với các triết gia khác là quan điểm lịch sử lớn lao làm cơ sở cho nó. Dù
hình thức có trừu tượng và duy tâm đến đâu chăng nữa, quá trình phát triển tư tưởng
bao giờ cũng đi song song với quá trình lịch sử thế giới, lịch sử thế giới hình như
kiểm tra cuộc diễn biến tư tưởng. Và tuy do đấy quan hệ chân chính giữa thực tại và
tư tưởng đã bị đảo ngược đầu xuống chân, nhưng nội dung thực tế của nó cũng đã
thấm nhuần toàn bộ triết học… Hegel là người đầu tiên đã cố gắng chứng minh rằng
lịch sử có đường lối phát triển, có quan hệ liên kết bên trong. Và dù bây giờ chúng ta
có cho nhiều điểm trong triết học lịch sử của ông ta là kỳ quái, nhưng tính chất vĩ đại
của quan niệm cơ bản của triết học ấy, đến ngày nay vẫn còn đáng phục… Cái quan
niệm lịch sử ấy đã đánh dấu một thời đại, và đã làm tiền đề lý luận trực tiếp cho quan
điểm duy vật mới, và do đấy cũng là một khởi điểm cho phương pháp luận lý”.
Marx là người độc nhất có năng lực nêu lên trong triết học Hegel cái hạt nhân
bao gồm những phát kiến chính đáng của Hegel, gạt bỏ cái màn duy tâm và thiết lập
phương pháp biện chứng với hình thức đơn giản và độc nhất đứng đắn để phát triển tư
tưởng”. Và như vậy phép biện chứng Hegel là cơ sở để Max sáng tạo nên công trình
phép biện chứng duy vật. Nói một cách khác Max đã “lộn lại” phép biện chứng duy
tâm của Hegel, thiết lập biện chứng pháp duy vật.
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
7
2.
ĐIỂM HẠN CHẾ TRONG PHÉP BIỆN CHỨNG CỦA HEGEL
Triết học của Hegel là hệ thống phong phú nhất trong lịch sử triết học trước
Marx. Hegel đã tổng kết hầu như toàn bộ tư tưởng cũ ở Tây phương, trình bày mọi
chủ nghĩa với ý nghĩa lịch sử của nó, bộc lộ những mâu thuẫn nội bộ xuất hiện trong
tư tưởng ở mỗi giai đoạn, những mâu thuẫn ấy bắt phải thủ tiêu hình thái cũ và tiến
lên một trình độ cao hơn. Tuy nhiên, Hegel lại diễn tả quá trình đó một cách trừu
tượng trong phạm vi tinh thần, và do đấy xây dựng chủ nghĩa duy tâm tuyệt đối. Quá
trình diễn biến tư tưởng trong tinh thần được coi như là một vận động hoàn toàn độc
lập và tự túc, tách rời cơ sở thực tế khách quan, thậm chí lại phủ định thực tế khách
quan. Theo quan niệm ấy, những sự vật trong tự nhiên và xã hội mất tính chất thực tại
vật chất của nó, và chỉ còn là những hiện tượng bề ngoài phản ánh công cuộc phát
triển thần bí của cái mà Hegel gọi là “Ý niệm tuyệt đối”. Trong cuốn Chống Dühring,
Engels viết: “Hegel là duy tâm, nghĩa là theo ông thì những ý kiến trong đầu óc của
ông không phải là phản ánh một phần nào những thực thể và hiện tượng khách quan,
mà trái lại, chính những thực thể và biến chuyển của chúng, theo ý ông, chỉ là hình
ảnh thể hiện ý niệm, cái ý niệm này đã có ở đâu đâu ấy, trước khi có trần gian”. Nghĩa
là quá trình lịch sử có thật, đi từ tự nhiên lên xã hội, xây dựng tư tưởng trên cơ sở hoạt
động thực tế, bị Hegel đảo lộn thành một quá trình tư tưởng phát sinh thực tại, tinh
thần sáng tạo vật chất: nguyên nhân biến thành kết quả, kết quả trở thành nguyên
nhân, thực chất biến thành ngoại diện, ngoại diện trở thành thực chất, biến tâm trạng
bản ngã chủ quan trong mấy bước đầu của lịch sử tiến hóa nhân loại, từ đời sống động
vật lên xã hội nhân loại nguyên thủy, rồi đến chế độ chiếm hữu nô lệ và sự tan rã của
nó.
3.
PHÂN TÍCH NHỮNG GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ TRONG TRIẾT HỌC
HEGEL
Để thấy rõ sự khác nhau sâu sắc giữa biện chứng pháp duy vật và biện chứng
pháp duy tâm và tính chất ưu việt tuyệt đối của biện chứng pháp duy vật, đồng thời
nội dung phong phú và tác dụng xây dựng của biện chứng pháp Hegel, chúng ta có
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
8
thể đi vào từng vấn đề đặc biệt của triết học Hegel và phân tích cụ thể cái căn bản
khoa học chân chính cùng với cái tình trạng lộn ngược của nó. Chúng ta sẽ thấy rằng
chính cái phần chân lý trong ấy cũng phải có vận dụng phương pháp biện chứng duy
vật mới có thể nêu rõ, nhưng mặt khác thì biện chứng pháp Hegel, một khi đã được
lộn lại, lại cung cấp những tài liệu tốt để học tập chủ nghĩa Marx.
Dưới đây là phần giới thiệu đồng thời nên lên những giá trị và phê phán phần
đầu của một chương nổi tiếng rất nhiều, chương IV nhan đề là: “Ý thức Bản ngã –
Chân lý của sự tin tưởng ở mình”. Ý thức bản ngã là ý thức về mình, tin tưởng ở
mình. Ở trình độ cảm tính nó trải qua ba hình thái, theo danh từ Hegel, là: Lòng ham
muốn, Chiến đấu sống chết, Chủ nô và Nô lệ.
3.1
Lòng ham muốn
Theo Hegel: “Ý thức bản ngã chỉ có thể được thỏa mãn trong một ý thức bản
ngã khác” nghĩa là ý thức bản ngã chỉ thấy mình, tin tưởng ở mình, tức là phủ định
tính chất độc lập của đối tượng khách quan. Sự phủ định ấy ở trình độ thấp nhất, trình
độ động vật, thể hiện trong sự ham muốn vật bên ngoài. Lòng ham muốn không thấy
đối tượng khách quan, tức là vật làm mồi, trong cái thực tại độc lập của nó, mà lại cho
nó cũng là mình, rồi lôi cuốn, hấp thu nó vào mình. Nghĩa là ý thức nhằm đối tượng
ham muốn chính là ý thức về mình, ý thức bản ngã, vì chỉ thấy mình trong con vật
kia. Hoạt động thủ tiêu vật làm mồi và đồng hóa nó với mình là bước đầu thực hiện
cái ý nghĩ duy tâm vốn có trong ý thức bản ngã: đối tượng không có thực tại độc lập
mà chỉ là mình thôi.
Do tính chất độc lập của thực tại khách quan, ý thức bản ngã có thể được thỏa
mãn nếu đối tượng tự nó phủ định nó. Nhưng chỉ có một vật có ý thức đầy đủ, tức là
một người, mới có thể tự mình phủ định mình, cụ thể trong lúc công nhận một người
khác. Vì công nhận một người khác chính là hạn chế, có khi thủ tiêu phần của mình.
Phải chuyển lên quan hệ giữa người với người, công nhận cho nhau quyền làm người,
mới có thể giải quyết mâu thuẫn xuất hiện trong lòng ham muốn và thực hiện cái thỏa
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
9
mãn đầy đủ mà sự ham muốn trực tiếp, ở trình độ động vật, không thể nào đạt được.
Nói tóm lại, người chỉ có thể được thỏa mãn trong một người khác
3.1.1 Giá trị
Chủ nghĩa duy tâm của Hegel cũng không phải là hoàn toàn không có căn cứ.
Vì một khi đối tượng ham muốn đã được xây dựng trên cơ sở kinh nghiệm hưởng thụ
tự phát, do quan hệ thực tế giữa cơ thể và hoàn cảnh gây nên, thì con vật tự nó đi tìm
mồi, bắt và hấp thu: hình như là ý thức chủ quan đây đã quy định sự hoạt động của cơ
thể thủ tiêu đối tượng khách quan. Và xét theo hiện tượng tâm lý bản thân, thì trong
lúc ham muốn, ta cho đối tượng bên ngoài như đã đồng hóa với mình, không đếm xỉa
gì đến tính chất độc lập khách quan của nó, rồi lôi cuốn nó về mình, hấp thu nó vào
mình. Đây là ý thức chủ quan căn bản của lòng ham muốn, mà Hegel đã tiếp thu một
cách trung thành và đem vào công thức triết học. Cái ý thức chủ quan ấy là một hiện
tượng tất yếu trong quá trình phát triển tâm sinh lý. Nó phản ánh hoạt động trực tiếp
tiêu thụ ở trình độ động vật. Lòng ham muốn phủ định tính chất độc lập khách quan
của đối tượng và cho nó cũng là mình, chính là lập lại trong ý thức cái kinh nghiệm
động vật thủ tiêu đối tượng và hấp thu nó vào mình
Tuy nhiên, một khi quan hệ “công nhận” lẫn nhau đã được xây dựng trong xã
hội loài người, cái biện chứng pháp mà Hegel trình bày xuất hiện như một “kinh
nghiệm” chủ quan trong tinh thần: người ta thấy rằng vấn đề căn bản không phải là
theo đuổi liên miên những đối tượng ham muốn, mà là được công nhận giá trị làm
người. Chính các kinh nghiệm này là cơ sở trên ấy các triết gia đời xưa đã phát triển
tư tưởng chán nản sự đời, đòi vượt ra khỏi phạm vi thế giới ham muốn của người
phàm tục, vì lòng ham muốn là vô cùng tận, vậy không bao giờ có thể thực sự được
thoả mãn. Theo họ, thì người ta chỉ có thể được thoả mãn hoàn toàn nếu được công
nhận một giá trị tuyệt đối, ngoài trần gian. Trước cái giá trị tuyệt đối ấy thì những
người khác phải quy phục, “tự mình phủ định mình”. Lịch sử tôn giáo và huyền học
chứng minh rằng các hiện tượng lộn ngược diễn tả trong biện chứng pháp duy tâm của
Hegel là một hiện tượng có thật.
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
10
3.1.2 Hạn chế
Trên đây Hegel đã mô tả tâm trạng một cách hoàn toàn chủ quan, do đấy quá
trình biện chứng chân chính xuất hiện với một hình thức lộn ngược.
Vì theo cách Hegel trình bày, hoạt động sinh vật, thủ tiêu vật làm mồi và đồng
hóa nó với mình, chỉ là thực hiện cái ý nghĩa vốn có trong ý thức bản ngã, phủ định
đối tượng bên ngoài và cho nó cũng là mình. Tức là hiện tượng sinh vật khách quan,
theo Hegel, lại xuất phát từ tâm trạng chủ quan của lòng ham muốn: sở dĩ con vật bắt
và hấp thu một thức ăn, chính là vì nó muốn cái thức ăn ấy. Rõ ràng như thế là đảo lộn
thứ tự thực tế. Vì thực ra thì trước khi ham muốn, cũng đã phải có kinh nghiệm hưởng
thụ. Nếu chưa có kinh nghiệm hưởng thụ, thì cũng chưa biết đối tượng nào mà ham
muốn. Mà kinh nghiệm hưởng thụ xét tới cùng là bắt nguồn từ một quá trình tự phát
trong vật thể, trong những quan hệ khách quan hỗ tương tác dụng giữa cơ thể và hoàn
cảnh. Một con vật gặp một thức ăn, buổi đầu thì vì đói mà ăn, sau kinh nghiệm ấy rồi
mới biết đi tìm thức ăn kia. Nghĩa là điều kiện sinh sống khách quan, gây nên kinh
nghiệm hưởng thụ, là cơ sở thực tế trên ấy phát triển những phản xạ có điều kiện quy
định đối tượng làm mồi, tức là đối tượng ham muốn. Vậy lòng ham muốn xuất phát từ
quan hệ sinh vật khách quan chứ không phải là quan hệ sinh vật xuất phát từ lòng ham
muốn.
Tuy nhiên, chủ nghĩa duy tâm của Hegel cũng không phải là hoàn toàn không
có căn cứ. Vì một khi đối tượng ham muốn đã được xây dựng trên cơ sở kinh nghiệm
hưởng thụ tự phát, do quan hệ thực tế giữa cơ thể và hoàn cảnh gây nên, thì con vật tự
nó đi tìm mồi, bắt và hấp thu: hình như là ý thức chủ quan đây đã quy định sự hoạt
động của cơ thể thủ tiêu đối tượng khách quan. Và xét theo hiện tượng tâm lý bản
thân, thì trong lúc ham muốn, ta cho đối tượng bên ngoài như đã đồng hóa với mình,
không đếm xỉa gì đến tính chất độc lập khách quan của nó, rồi lôi cuốn nó về mình,
hấp thu nó vào mình. Đây là ý thức chủ quan căn bản của lòng ham muốn, mà Hegel
đã tiếp thu một cách trung thành và đem vào công thức triết học. Cái ý thức chủ quan
ấy là một hiện tượng tất yếu trong quá trình phát triển tâm sinh lý. Nó phản ánh hoạt
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
11
động trực tiếp tiêu thụ ở trình độ động vật. Lòng ham muốn phủ định tính chất độc lập
khách quan của đối tượng và cho nó cũng là mình, chính là lập lại trong ý thức cái
kinh nghiệm động vật thủ tiêu đối tượng và hấp thu nó vào mình. Nhưng một khi cái
cơ cấu tâm lý đã được xây dựng, nó lại phát triển một cách tương đối tự chủ trong
phạm vi của nó, và hình như là chính cái ý thức chủ quan, phủ định tính chất độc lập
khách quan của đối tượng, lại gây ra cái hoạt động sinh vật thực tế thủ tiêu vật làm
mồi. Vì thế mà Hegel cho rằng hoạt động sinh vật khách quan chỉ là thực hiện cái ý
nghĩa sẵn có từ trước trong ý thức bản ngã chủ quan:
“Ý thức bản ngã chỉ có thể tin tưởng ở mình bằng cách phủ định con vật xuất
hiện đằng kia; đấy là lòng ham muốn. Tin tưởng rằng con vật kia chỉ là hư không, ý
thức bản ngã lấy cái tính chất hư không ấy làm chân lý cho mình, thủ tiêu đối tượng
độc lập và do đấy làm cho cái lòng tin tưởng ở mình thành một tin tưởng chân thực,
một tin tưởng đã được thực hiện trong thực tế khách quan.
3.2 Sự chiến đấu, sống chết, sự công nhận
Một ý thức bản ngã được thoả mãn trong một ý thức bản ngã khác hay một
người được thoả mãn trong một người khác khi mà bên này được biên kia công nhận.
Trong khái niệm thuần tuý của sự công nhận, có hai bước, mỗi bước có hai mặt. Bước
đầu thì ý thức bản ngã gặp một ý thức bản ngã khác hay một người gặp một người
khác, và hai bên trông nhau, thì một mặt mình đã mất mình vì thấy mình ở bên kia.
Nhưng mặt khác mình lại phủ định bên kia, và không thấy người kia với tính chất độc
lập của người ta mà lại thấy mình ở người ấy. Bước thứ hai thì một mặt mình phủ
định bên kia và tin tưởng ở mình, nhưng mặt khác thì chính mình lại phủ định mình,
vì mình phải tự nhận thấy mình ở bên kia. Tất nhiên, trong sự gặp gỡ, bên kia cũng
thực hiện hai bước ấy. Và mỗi bên lại thấy bên kia làm như mình. Nghĩa là “hai bên
công nhận cho nhau rằngmình có công nhận lẫn nhau”.
Quá trình chứng tỏ ấy thể hiện bằng cách tỏ ra rằng mình không bị dính líu với
cái vật thể này, không bị cái đời sinh vật ràng buộc, mà trái lại mình khinh rẻ cái đời
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
12
sinh vật ấy. Hai bên tấn công lẫn nhau, nhằm giết nhau, đồng thời mỗi bên cũng liều
thân mình. “Mỗi bên chứng tỏ mình và hai bên chứng tỏ lẫn nhau bằng cách chiến đấu
sống chết”. Có chiến đấu như thế mới chứng minh được rằng cái tin tưởng ở mình là
chân thực, rằng mình xứng đáng được công nhận, nghĩa là có chiến đấu mới nâng
được cái tin tưởng chủ quan ở mình lên chân lý khách quan: “chỉ có liều mất cái đời
sinh vật thì mới chứng tỏ được cái phẩm chất tự do, chứng tỏ được rằng thực chất của
mình không phải là ở cái thực tại trực tiếp dìm trong đời sinh vật, rằng trong đời mình
không có cái gì mà không sẵn sàng hy sinh, rằng mình chỉ là thuần tuý tự vị tồn
tại”.
Nhưng phương pháp chứng tỏ bằng cái chết lại thủ tiêu cái chân lý mà nó
muốn xây dựng. Vì hai bên đều chết thì không bên nào công nhận bên nào, mà nếu
một bên chết thì bên kia thực tế cũng chưa được công nhận. Đấy là kinh nghiệm mâu
thuẫn nội bộ chứng minh rằng cái đời sinh vật cũng cần thiết như ý thức thuần túy về
mình. Nhưng bước đầu thì hai điểm ấy lại bị tách riêng: một bên – bên thắng – là ý
thức bản ngã thuần túy; bên kia – bên thua và hàng – thì không tồn tại cho minh mà
tồn tại cho người khác, ý thức bị thu hẹp vào đời sinh vật vì đã sợ chết.
Bên ý thức độc lập là chủ, tập trung ý nghĩa của ý thức bản ngã tự vị tồn tại.
Bên kia là nô, không có quyền làm người nữa, vì đã “mất tinh thần” trong cuộc chiến
đấu. Cái “tinh thần”, tức là ý thức bản ngã của nô lệ, đã bị thu hút về bên chủ nô.
Nghĩa là sợ chết trước chủ nô, nô lệ thấy bản ngã của mình trong con người chủ nô,
còn mình thì chỉ còn là vật thể. Chủ nô được công nhận là ý thức bản ngã của cái vật
thể ấy, thì sử dụng nô lệ như vật thể của mình.
3.2.1 Giá trị
Biện chứng pháp Hegel đặt nguồn gốc và cơ sở lịch sử trong ý thức chủ quan,
đã đảo lộn thứ tự thực tế. Nhưng cái tình trạng lộn ngược ấy lại là tình trạng thực tế
của ý thức nhân loại nguyên thủy, kéo dài trong tư tưởng của những giai cấp áp bức
bóc lột, tư tưởng này nói chung đã thống trị ý thức tư tưởng xã hội cho đến thời phát
triển của giai cấp vô sản cận đại và chủ nghĩa Mác-Lênin. Vậy biện chứng pháp
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
13
Hegel, dù có duy tâm đến đâu chăng nữa, vẫn có phần nội dung gắn liền với lịch sử
thế giới, phản ảnh những mâu thuẫn và chuyển biến thực sự trong phạm vi tinh thần.
Nhưng chính cái phần ấy cũng phải quan niệm lại trên cơ sở duy vật mới có thể thấy
rõ.
3.2.2 Hạn chế
Chiến đấu sống chết là một sự kiện lịch sử, đồng thời nó cũng được nhắc lại
trong ý thức cá nhân như một điều căn bản thiết lập phẩm giá con người. Nhưng nhất
định nó không thể nào xuất phát từ “khái niệm thuần túy của sự công nhận” như
Hegel trình bày, nhất là khái niệm này hình như từ trên trời rơi xuống. Thực tế thì
chiến đấu xuất hiện ngay buổi đầu của xã hội loài người, không phải là vì biện chứng
pháp thuần túy của “ý thức bản ngã” muốn được “công nhận”, nhưng vì những mâu
thuẫn vật chất càng ngày càng phát triển dưới chế độ cộng đồng nguyên thủy, căn bản
là mâu thuẫn giữa tính chất cá thể của sức sản xuất và quan hệ sản xuất cộng đồng,
quan hệ này bắt nguồn từ tính chất non yếu của sức sản xuất. Hoạt động sản xuất của
người thái cổ, như dùng con dao hay cái rìu, trước hết là cá thể, nhưng vì công cụ còn
quá thô sơ, nên phải hợp sức với nhau và sản xuất tập thể. Nhưng quan hệ sản xuất
cộng đồng, tương ứng với tính chất non yếu của sức sản xuất, lại mâu thuẫn với bản
chất cá thể của nó. Do bản chất cá thể ấy, tổ chức làm việc chung không đi xa hơn
quan hệ hợp tác đơn giản, vậy cũng không vượt qua được phạm vi hẹp hòi của những
tập đoàn nhỏ và riêng biệt. Giữa các tập đoàn này, vì chưa có cơ sở sản xuất chung,
xuất hiện mâu thuẫn và chiến đấu. Rồi kỹ thuật sản xuất càng tiến bộ, thì tính chất cá
thể của sức sản xuất lại càng mâu thuẫn với quan hệ cộng đồng. Do đấy, tổ chức sản
xuất cũng chuyển theo hướng cá thể, quan hệ trao đổi phát triển, gây điều kiện tập
trung của cải. Bọn tộc trưởng và gia trưởng càng ngày càng chiếm đoạt tài sản chung,
biến quan hệ liên đới cộng đồng nguyên thủy thành quan hệ phụ thuộc vào chúng.
Quá trình phát triển quan hệ tư hữu trong lòng xã hội thị tộc tan rã là một quá trình
chiến đấu tàn khốc. “Chiến đấu sống chết” buổi đầu xuất hiện do nhân dân thị tộc bảo
vệ tài sản cộng đồng, bây giờ lại biến thành chiến tranh của bọn quý tộc bộ lạc tranh
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
14
giành của cải và uy tín. Uy tín đây là gắn liền với của cải: nó là uy quyền tập trung
của cải.
Chúng ta thấy rõ: chiến đấu sống chết căn bản không phải là một hiện tượng
cá nhân, biểu hiện những đòi hỏi chủ quan của “ý thức bản ngã”, mà là một hiện
tượng xã hội xuất hiện do những mâu thuẫn khách quan phát triển trong phương thức
sản xuất cộng đồng. Ý nghĩa vinh dự đầu tiên của nó là bảo đảm điều kiện sản xuất
tập thể. Mà đành rằng đến đời thị tộc tan rã, bọn quý lộc có chiếm đoạt cái uy quyền
tập thể, và biến cái vinh dự tập thể thành vinh dự cá nhân, nhưng phần nào mà cái
vinh dự chiến đấu vẫn có mặt chân chính, thì nó cũng xuất phát từ nhân dân lao động:
ý nghĩa căn bản của nó vẫn là bảo vệ cơ sở sản xuất chung.
Nhưng vì lớp quý tộc bấy giờ đương chuyển lên cương vị thống trị, mà cuộc
chuyển biến ấy lại phù hợp với sự phát triển của sức sản xuất, nên trong ý thức xã hội
giá trị chiến đấu xuất hiện với một hình thức lộn ngược: nó được công nhận là danh
dự cá nhân, và chiến tranh phát triển với ý thức chiến đấu vì danh dự cá nhân. Thậm
chí cái danh dự cá nhân ấy lại biến thành linh uy quỷ thần, và bọn quý tộc cũng tự
nhận là quỷ thần, đe dọa lẫn nhau và đe dọa nhân dân. Chính cái hiện tượng lộn
ngược này đã được tiếp thu trung thành trong cuốn Hiện tượng luận của Hegel.
Chiến tranh vì quyền lợi thiết thực, trong ấy phần chân chính là quyền lợi chung của
xã hội, trở thành một thứ hoạt động anh hùng thần bí, chiến đấu vì muốn được công
nhận là “ý thức bản ngã” thuần túy, không bị dính líu với cái đời sinh vật này! Do
đấy, Hegel đã mở đường cho bọn phản động hiếu chiến tuyên truyền cho chiến tranh
vì chiến tranh, cho rằng chiến đấu sống chết là danh dự của người ta, vậy đã làm
người thì phải có chiến tranh. Chúng không thấy rằng tư tưởng đó chỉ là một di tích
của đời thị tộc dã man.
Vì đã tuyệt đối hóa chủ nghĩa duy tâm tự phát của ý thức anh hùng cá nhân,
Hegel lại đưa ra một biện chứng pháp kỳ quái: muốn được công nhận thì phải chiến
đấu sống chết, nhưng nếu thực sự đi đến chỗ chết thì lại không còn ai mà công nhận,
vậy muốn tránh cái kết quả tiêu cực ấy, thì phải có một bên đầu hàng và chịu làm nô
lệ, tức là chịu mất cái quyền được công nhận.
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
15
Thực ra thì chế độ chiếm hữu nô lệ có được một giai đoạn phát triển trong lịch
sử, nhưng không phải vì điều kiện công nhận “ý thức bản ngã”. Đấy chỉ là vì điều
kiện sản xuất vật chất đã cho phép dùng nô lệ một cách có lợi. Sức sản xuất chưa đạt
được một trình độ nhất định thì xã hội thị tộc cũng chưa thể chuyển sang chế độ
chiếm hữu nô lệ.
Nhưng cũng không phải vì thế mà chiến tranh thời thị tộc bắt buộc phải đi đến
chỗ tiêu diệt. Hegel ở đây bỏ qua hoàn toàn những hình thức trao đổi hòa bình đã phát
triển rất nhiều trong lòng xã hội cộng đồng nguyên thủy. Thực tế trong thời thị tộc
toàn thịnh, sức sản xuất đã tiến bộ và gây ra một số sản phẩm thừa, nhưng chưa đi đến
mức cho phép sử dụng nô lệ một cách có lợi: chiến tranh phát triển, nhưng đồng thời
cũng đã có những hình thức trao đổi hòa bình theo kiểu có đi có lại. Chính đây đã
xuất hiện những hiện tượng “công nhận” lẫn nhau đúng với nội dụng ý nghĩa mà
Hegel đã trình bày một cách hoàn toàn trừu lượng trong “khái niệm thuần túy của sự
công nhận”. Những hiện tượng ấy là những lễ trao của mà các nhà nhân chủng học đã
mô tả dưới danh từ chung: Pốt-lắt (potlatch). Ví dụ như một tộc trưởng tập hợp phe
mình rồi mời một phe khác đến, cho ăn no nê, cho tặng phẩm, phô trương của cải, có
khi phá đồ quý cho mọi người xem, cư xử nghênh ngang nhằm làm cho bên kia “mất
mặt”. Sau một thời hạn nhất định thì bên kia phải mời lại mà tiếp đãi hoang phí hơn
nữa, nếu không thì “mất mặt” thật, tức là bị hạch sách và phải chịu quy phục bên này.
Hay trong cùng một phe, tộc trưởng mời những gia trưởng phụ thuộc đến cho ăn, cho
quà, phô của với những lời nói và câu hát rất là “lên mặt”. Về phần khách thì chịu
nhận quà như thế chính là công nhận uy quyền của tộc trưởng (đặc biệt là nhận nhiệm
vụ đến giúp lúc nào nhà tộc trưởng có việc, như cưới xin, báo thù, v. v…). Nhưng nếu
một gia trưởng lại thu thập của cải đủ để mời lại và tiếp đãi toàn phe một cách hoang
phí hơn nhiều, đến nỗi anh tộc trưởng không làm sao trả lại được, thì anh này cũng
“mất mặt” và phải nhường quyền lại cho anh gia trưởng kia.
Đây chúng ta thấy đúng như Hegel trình bày: bước thứ nhất, một bên gặp bên
kia thì đã “mất mình”, tức là mất của cho bên kia. Nhưng cho bằng cách ấy thì chính
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
16
là phủ định bên kia, làm cho người ta “mất mặt”. Bước thứ hai, thì như thế mình đã
“lên mặt”, chỉ thấy mình trong người kia. Nhưng chính đấy lại là tự mình phủ định
mình, vì đã cho bên kia cái quyền mời lại, trả lại một cách hoang phí hơn, làm cho
mình cũng “mất mặt”. Đời thái cổ, cái “mặt” là một vật có thật: nó là cái “mặt nạ”
quỷ thần mà bên mời đeo lên để hát múa và lấy uy thế. Còn bên kia thì lúc trả lại cũng
đeo mặt nạ của mình, nhưng nếu thiếu phần hoang phí thì bị tước cái mặt nạ ấy.
Nói tóm lại, trình bày như Hegel cuộc chiến đấu sống chết như một hình thái
thực hiện “khái niệm thuần túy của sự công nhận” chính là đảo lộn vấn đề. Chiến đấu
bắt nguồn từ những mâu thuẫn vật chất trong phương thức sản xuất cộng đồng nguyên
thủy, và trên cơ sở kinh nghiệm chiến đấu mới xuất hiện những hiện tượng công nhận
lẫn nhau, x
ây dựng ý thức danh dự. Nội dung danh dự căn bản vẫn là bảo vệ điều kiện
sản xuất xã hội, nhưng vì hướng tiến triển của lịch sử bấy giờ là xây dựng chế độ tư
hữu tài sản, ý nghĩa danh dự chân chính, ý nghĩa tập thể, bị thu hút vào phạm vi cá
nhân, đảo lộn thành danh dự thuần túy cá nhân. Hegel đã trung thành tiếp thu cái hiện
tượng lộn ngược ấy và tuyệt đối hóa nó thành nội dung thuần túy của ý thức bản ngã,
tức là “khái niệm thuần túy của sự công nhận”. Rồi chính cái khái niệm trừu tượng
này lại trở thành một nguồn thần bí phát sinh những cuộc chiến đấu thực tế trong lịch
sử. Một lần nữa ý thức chủ quan lại tạo ra sự việc khách quan. Mà vì chiến tranh được
quan niệm như là một giá trị tuyệt đối, một yêu cầu danh dự của ý thức bản ngã, vậy
theo Hegel nó cũng bắt buộc phải tiến hành đến chỗ tiêu diệt, trừ ra nếu một bên chịu
mất hoàn toàn cái quyền làm người. Tức là chế độ chiếm hữu nô lệ được biện chính
về phương diện tinh thần, như là một điều kiện tất yếu để giải quyết vấn đề công nhận
ý thức bản ngã.
3.3 Chủ nô và nô lệ
Một khi đã được công nhận là ý thức bản ngã thuần túy, chủ nô sử dụng nô lệ
như vật thể của mình. Thông qua lao động của người nô lệ, chủ nô phủ định tính chất
độc lập khách quan của thiên nhiên, nghĩa là hưởng thụ đối tượng khách quan, coi nó
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
17
như là phụ thuộc về mình. Ở trình độ động vật, sự thoả mãn lòng ham muốn chỉ thực
hiện trong chốc lát cái ý nghĩa nhằm trong ý thức bản ngã: “đối tượng không có thực
tại độc lập mà chính là mình đấy”. Bây giờ, với cương vị chủ nô được nô lệ công
nhận, cái ý nghĩa ấy được củng cố và thực hiện ở một trình độ cao hơn: chủ nô đã có
cơ sở để trực tiếp phủ định thực tại khách quan, hưởng thụ nó trong mình.
Nhưng đây lại xuất hiện mâu thuẫn. Vì sở dĩ chủ nô được thỏa mãn là vì nô lệ
đã chịu khuất phục, hầu hạ chủ nô, tạo ra những đồ vật cho chủ nô hưởng thụ. Chính
nhờ ý thức đầu hàng và phục dịch của nô lệ mà cái tin tưởng chủ quan ở mình của chủ
nô được thực hiện trong sự hưởng thụ thực tế, tức là chuyển lên chân lý khách quan.
Chủ nô không công nhận cho người nô lệ một ý thức chân chính, cho rằng ý
thức của người nô lệ chỉ là một ý thức phụ thuộc, không có thực chất. Nhưng chính
“cái ý thức không có thực chất ấy là cái khách quan thiết lập chân lý của sự tin tưởng
ở mình của chủ nô”. Nghĩa là ý thức chủ nô là ý thức độc lập, nhưng chân lý của cái
ý thức độc lập ấy lại không phải là một ý thức độc lập: “Chân lý của ý thức độc
lập” của chủ nô là “ý thức nô lệ”.
Nô lệ buổi đầu xuất hiện như một vật thể, không còn là mình nữa. Nhưng
giống như thân phận chủ nô đã chứng tỏ rằng thực chất của nó là trái ngược hẳn với
cái mà nó tưởng, thân phận nô lệ cũng sẽ trở thành đối lập với cái trạng thái đầu tiên
của nó: nó sẽ chuyển lên cương vị độc lập chân chính.
Ý thức phát triển trong con người nô lệ với những điểm chân chính mà nó
không có trong con người chủ nô: thông qua lúc rung động sợ chết, người nô lệ đã có
ý thức nghiêm túc về thực chất của mình; trong công trình lao động sáng tạo, cái ý
thức ấy lại được xây dựng thành một thực tế vững chắc thể hiện trong kết quả sản
xuất. Vì nghiêm túc và thực tế, ý thức của người nô lệ đã thấy được cái chân lý của
mình là thực hiện cái tin tưởng chủ quan của mình trong thực tế khách quan.
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
18
3.3.1 Giá trị
Công trạng lớn lao của cuốn Hiện tượng luận của Hegel và của cái thành tựu
cuối cùng của nó – biện chứng pháp lấy mâu thuẫn làm nguyên lý vận động và sáng
tạo là ở chỗ Hegel nắm được thực chất của lao động, và quan niệm con người có thật,
con người chân chính vì là con người thực tế, như cái kết quả của công trình hoạt
động bản thân”.
3.3.2 Hạn chế
Nhưng “cái thứ lao động độc nhất mà Hegel biết và công nhận lại ở trên là
“lao động tinh thần trừu tượng”. Riêng trong đoạn biện chứng pháp chủ nô và nô lệ
tóm tắt trên đây, Hegel đã đi đến chỗ đề cao lao động chân tay. Nhưng vì lập trường
duy tâm, chính cái lao động chân tay ấy cũng chỉ được quan niệm trong phạm vi tinh
thần. Đúng như Karl Marx nói, nó đã biến thành một thứ “lao động tinh thần trừu
tượng”.
Trước hết Hegel đã đặt một công thức trừu tượng định nghĩa ý thức nô lệ như
một ý thức vật thể, lấy chủ nô làm bản ngã của mình. Điểm này có phần đúng về mặt
tâm lý, nhưng Hegel đã bỏ qua những điều kiện thực tế và giới hạn của cái tâm lý ấy.
Không phải vì đã đầu hàng một lần trong cuộc chiến đấu sống chết, mà nô lệ cứ công
nhận và ngoan ngoãn phục tùng chủ nô. Nhất là chiến tranh cũng chỉ là một trong
những nguồn cung cấp nô lệ: ngoài tù binh ra, còn có những hạng nô lệ khác như nô
lệ trái vụ hay nô lệ sinh trong nhà, chưa có cơ hội chiến đấu mà cũng bị nô dịch. Thực
ra thì chế độ chiếm hữu nô lệ trước hết là một chế độ cưỡng bách triệt để, dựa vào
những thủ đoạn khủng bố tàn khốc. Sự khủng bố này không có gì là anh dũng, vì bọn
chủ nô đã tập trung mọi phương tiện võ lực trong tay. Chính vì bị khủng bố liên tiếp,
người nô lệ mới phải phục dịch, chứ không phải vì đã mất tinh thần và đầu hàng một
lần, rồi cứ thế mà nhận chủ nô làm “bản ngã” của mình. Thực tế thì người nô lệ luôn
luôn tìm cách bỏ việc, phá dụng cụ, chạy trốn, gặp cơ hội thì nổi dậy bằng những cuộc
bạo động nhỏ hay lớn. Tuy nhiên, đi song song với cuộc đấu tranh ấy, cái tinh thần
đầu hàng và lệ thuộc, công nhận chủ nô, cũng là một hiện tượng có thật, nhưng chính
nó xuất phát từ chế độ áp bức bóc lột, chứ không phải là chế độ áp bức bóc lột xuất
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
19
phát từ nó. Đây Hegel đã đảo lộn vấn đề, cho rằng thân phận nô lệ là do tinh thần lệ
thuộc gây nên. Thực ra thì người nô lệ ngoan ngoãn phục dịch như Hegel mô tả chỉ là
một hình ảnh lý tưởng mà bọn chủ nô đã tạo nên trong ý thức thống trị của chúng. Và
trong cái hình ảnh lý tưởng ấy, Hegel đã dìm đi một lịch sử đấu tranh giai cấp ác liệt.
Trong phạm vi chế độ áp bức bóc lột, Hegel lại lý tưởng hoá thân phận nô lệ,
công nhận cho nó một giá trị giáo dục kỳ lạ. Nói rằng nô lệ đã có kinh nghiệm nghiêm
túc về thực chất của mình, vì đã cảm thấy cái chết trong cuộc chiến đấu thì có phần
đúng. Nhưng đồng thời cũng phải nêu rõ: kinh nghiêm rung động sợ chết chỉ có ý
nghĩa nghiêm túc chân chính phần nào mà trong lúc bắt buộc phải chịu thua, người tù
binh còn giữ được tinh thần đấu tranh. Chính cái tinh thần đấu tranh ấy mới thật là ý
thức về mình. Có cái tinh thần đấu tranh ấy thì cái chấn động vì sinh tồn của mình có
thể trở thành một trạng thái “tự vị tồn tại thuần túy”. Vì phần nào mà đã chịu đầu
hàng, thì người nô lệ chỉ có thể mất ý thức về mình, tồn tại cho người khác. Nhưng
đây Hegel, liên hệ tâm trạng sợ chết với thái độ đầu hàng, lại biến nó thành một ý
thức nghiêm túc về thực chất của mình. Thực ra thì cái nghiêm túc này chỉ là cái
nghiêm túc mà bọn chủ nô muốn gây cho người nô lệ bằng mọi cách dọa nạt và đàn
áp: nó là cái nghiêm túc qui phục chủ nô. Mà chính vì thế Hegel lại nhắc lại câu tục
ngữ phổ biến ở Tây phương: “Sợ chủ là bước đầu của đạo đức”.
Hegel đề cao lao động của người nô lệ, trong ấy cũng có nêu được nhiều điểm
sâu sắc. Như Marx đã nói: “Công trạng lớn lao của Hegel là nắm được thực chất của
lao động”. Lao động phủ định đối tượng thiên nhiên trực tiếp, thực hiện con người
trong thực tế khách quan, làm cho người tự thấy mình trong một thế giới nhân tạo.
Nhưng cũng cần phải nhắc rằng dưới một chế độ áp bức bóc lột dã man, người nô lệ
không có điều kiện thực tế để phát huy ý thức lao động của mình. Đây Hegel lại cho
rằng chính chế độ cưỡng bách, đặt kỷ luật phục dịch, đã gây nên ý thức lao động.
Thực ra thì trong lịch sử thế giới, chế độ chiếm hữu nô lệ có đóng một vai trò tiến bộ
khách quan nhất định, đẩy mạnh sự phát triển của sức sản xuất trong một thời gian.
Nhưng vai trò ấy, tương đối và nhất thời, cũng chỉ là nâng cao trình độ sản xuất, nó
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
20
không thể nào đi đến cho xây dựng con người lao động có ý thức. Trái lại, bản chất sự
cưỡng bách chính là làm cho người lao động chán nản, khinh ghét công việc của
mình. Tuy nhiên công trình lao động, xét đến nội dung khách quan vật chất của nó,
vẫn có giá trị giáo dục chân chính, nhưng cái giá trị giáo dục ấy lại là đối lập với kỷ
luật phục dịch. Thực chất của chế độ áp bức bóc lột, mà điển hình là chế độ chiếm
hữu nô lệ, là thủ tiêu ý thức của quần chúng lao động bị nô dịch, vậy người lao động
dưới chế độ ấy chỉ có thể tự xây dựng mình bằng cách chống lại nó. Nhưng Hegel đã
đứng trên lập trường giai cấp thống trị mà đảo lộn vấn đề, đề cao lao động với chế độ
áp bức bóc lột, và cho rằng những đức tính của người lao động là do quan hệ phục
dịch và kỷ luật cưỡng bách rèn luyện. Chính đấy là một luận điệu cựu truyền của các
giai cấp áp bức bóc lột, lúc mà vì hoàn cảnh bắt buộc chúng phải công nhận giá trị của
người lao động. Ví dụ như bọn đế quốc thực dân từ trước đến nay không ngừng phát
triển những thủ đoạn ghê gớm để ngăn cản sự tiến bộ của các nước thuộc địa, nhưng
về thực tế thì nhân dân thuộc địa vẫn tiến lên, chúng lại nói rằng chính nhờ chúng cai
quản mà người thuộc địa đã được “khai hóa”!
Cũng vì đứng trên lập trường giai cấp thống trị mà Hegel lại xuyên tạc và đảo
lộn nội dung chân chính của ý thức lao động. Lúc mô tả người nô lệ tự thấy mình
trong sản phẩm mà mình làm ra, Hegel đã quan niệm cái “mình” ấy một cách hoàn
toàn duy tâm: nó là ý thức chủ quan tự thực hiện mình, và do đấy lại tự thấy mình
trong thực tế khách quan. Hegel nói : “Cái hoạt động cải tạo thiên nhiên đồng thời
cũng là cái tự vị tồn tại thuần túy của ý thức, cái tự vị tồn tại ấy bây giờ nhờ lao động
thể hiện ra ngoài ý thức trong phạm vi thực tại vững chắc; do đấy cái ý thức lao động
đã cảm thấy thực tại khách quan như mình vậy”
Rõ ràng rằng cái “ý thức lao động” này không còn là cái ý thức chân chính của
người lao động trong kinh nghiệm sản xuất thực tế. Vì trong kinh nghiệm sản xuất
thực tế, cái chủ quan của người lao động căn bản cũng là vật chất, nó là cái cơ thể bản
thân trong hoạt động sản xuất. Và quan hệ giữa chủ quan và khách quan trước hết là
quan hệ giữa cơ thể và hoàn cảnh, tức là có tính cách vật chất. Vậy lúc nói rằng, trong
lao động, chủ quan con người biến thành thực tế khách quan trong kết quả sản xuất,
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
21
chúng ta phải hiểu một cách duy vật: chính cái hoạt động của cơ thể bản thân, tập
trung trong đối tượng lao động, biến thành hình thái sản phẩm của đối tượng. Ví dụ
như người thợ mộc đóng một cái bàn, thì tập trung hoạt động của bàn tay mình vào
những tấm ván trước mắt, biến cái hoạt động chủ quan ấy thành hình thái khách quan
cái bàn làm ra.
Và lúc chúng ta nói rằng người lao động tự thấy mình trong kết quả sản xuất,
thì cũng phải hiểu theo nghĩa duy vật: cái mình đây vẫn là hoạt động vật chất của cơ
thể bản thân mà người lao động đã thấy thành hình vững chắc trong sản phẩm khách
quan. Đấy là ý thức lao động chân chính, phản ánh đúng đắn quá trình lao động thực
tế. Nó làm cơ sở cho quan điểm duy vật, đặt quan hệ vật chất giữa cơ thể và hoàn
cảnh làm nguồn gốc của mọi “ý nghĩa tinh thần”. Nhưng đây Hegel lại lẫn lộn và
đánh đồng loạt hai nghĩa của chữ “chủ quan”: cái chủ quan vật chất của cơ thể bản
thân và cái chủ quan tinh thần của ý thức thuần túy, nói rằng: “Cái hoạt động cải tạo
thiên nhiên đồng thời cũng là cái tự vị tồn tại thuần túy của ý thức”. Do đấy Hegel
đảo lộn vấn đề, cho rằng trong lao động, chính cái tự vị tồn tại thuần túy của ý thức
chủ quan đã tự thực hiện mình và tự thấy mình trong thực tế khách quan: tức là ý thức
lao động biến thành cơ sở của quan điểm duy tâm, đặt tinh thần làm nguồn gốc của
thực tại vật chất!
Rõ ràng rằng cái lao động mà Hegel diễn tả không phải là cái lao động sản
xuất thực tế, mà chỉ là cái hình ảnh lý tưởng của nó trong tinh thần. Hay nói rõ hơn,
cái ý thức lao động chân chính, xuất phát từ lao động thực tế đã bị xuyên tạc, tách rời
cơ sở thực tế của nó và tuyệt đối hóa thành một chủ thể độc lập, trong ấy công trình
lao động thực tế đã biến thành một thứ “lao động tinh thần trừu tượng” của ý thức
chủ quan tự thực hiện mình một cách thần bí trong thực tế khách quan. Chính cái lao
động tinh thần trừu tượng này là bí quuyết của biện chứng pháp duy tâm của Hegel .
Nội dung thực sự của nó là phản ánh một cách lộn ngược trong ý thức của giai cấp
thống trị cái biện chứng pháp chân chính của lao động thực tế: quá trình hoạt động sản
xuất của cơ thể bản thân phát sinh ý thức làm chủ thiên nhiên bị đảo lộn thành quá
trình thần bí tinh thần sáng tạo thế giới.
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
22
Vì chỉ thấy công trình lao động của người nô lệ trong cái hình ảnh duy tâm của
nó. Hegel cũng chỉ thấy mâu thuẫn với chủ nô trong phạm vi tinh thần, vậy chỉ kết án
chế độ chiếm hữu nô lệ một cách tượng trưng, lý tưởng hóa cuộc suy vong của giai
cấp chủ nô, thủ tiêu đấu tranh của giai cấp nô lệ.
Trên kia, Hegel bỏ qua những thủ đoạn khủng bố không ngừng của bọn chủ
nô, đã xây dựng một con người nô lệ lý tưởng ngoan ngoãn “công nhận” chủ như bản
ngã của mình. Trước kinh nghiệm thực tế của sự sản xuất, cái hình ảnh ấy cũng không
thể duy trì được. Rõ ràng rằng xét theo thực chất, thì chủ nô, có ham muốn mà không
có lao động, thực ra là phụ thuộc vào công trình lao động của nô lệ. Đấy là chân lý
của xã hội nô lệ, thể hiện trong lịch sử bằng những cuộc khủng hoảng ghê gớm,
những cuộc đấu tranh quyết liệt của giai cấp nô lệ đưa đến sự sụp đổ của chế độ
chiếm hữu nô lệ. Nhưng Hegel đây lại xúy xoá mâu thuẫn thực tế, biến cái chân lý
hùng hồn của lịch sử thành một công thức trừu tượng hoàn toàn duy tâm: “Chân lý
của ý thức độc lập” của chủ nô “là ý thức nô lệ”.
Mâu thuẫn thực tế là mâu thuẫn giữa vật chất và tinh thần, giữa thực tế lao
động vật chất của nô lệ và ý thức hưởng thụ duy tâm của chủ nô. Chính cái thực tế
lao động của người nô lệ mới là chân lý của ý thức chủ nô, vì những đối tượng mà chủ
nô hưởng thụ như mình vậy là do nô lệ làm ra, vậy công lao của người nô lệ là cái
chân lý thực hiện sự tin tưởng ở mình của chủ nô. Mà vì ý nghĩa của cái chân lý ấy là
hoàn toàn đối lập với ý thức chủ nô, đối lập với cái chế độ áp bức bóc lột mà ý thức
chủ nô tiêu biểu, vậy ý thức lao động chân chính của người nô lệ cũng chỉ có thể là
một ý thức đấu tranh quyết liệt. Nhưng Hegel chỉ thấy người nô lệ qua cái hình ảnh lý
tưởng của nó, trong ấy thực tế lao động vật chất đã biến thành một thứ lao động tinh
thần trừu tượng: “cái tự vị tồn tại thuần túy của ý thức” tự thực hiện mình trong thực
tế khách quan. Vì thế mà trong biện chứng pháp Hegel, ý thức nô lệ nhờ công trình
lao động có chuyển lên cương vị độc lập, nhưng cái cương vị độc lập ấy cũng chỉ thể
hiện trong tinh thần: người nô lệ tự thấy mình trong kết quả sản xuất, vậy chủ quan thì
không còn lý do mà sợ chủ nô nữa, nhưng cũng không đấu tranh thực sự, thực tế thì
vẫn còn là nô lệ. Vì Hegel đã quan niệm chế độ chiếm hữu nô lệ trong phạm vi tinh
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
23
thần, biến quan hệ nô dịch thực tế thành quan hệ nô dịch tinh thần, quá trình giải
phóng cũng lại diễn biến trong phạm vi tinh thần. Nó trở thành một thứ giải phóng
tượng trưng của ý thức nô lệ, trong ấy cuộc đấu tranh giai cấp ác liệt của lịch sử thực
tại chỉ còn là một quan hệ chân lý lý tưởng trong lịch sử tinh thần: ý thức nô lệ là chân
lý của ý thức chủ nô.
Đây là cơ sở để thỏa hiệp giai cấp. Vì trong phạm vi tinh thần, mâu thuẫn giữa
hai ý thức hình như biểu hiện hai mặt của cùng một vấn đề, do đấy hai bên có thể sát
nhập thành một.
Ý thức chủ nô là ý thức hưởng thụ, cái “Tôi” trừu tượng thuần túy, phủ định
thực tại bên ngoài và cho đối tượng chỉ là mình thôi. Vì không lao động, nó chỉ là cái
chủ quan đơn thuần sống trong mình, phần nào mà có phân biệt đối tượng thì cũng
không đạt được đối tượng khách quan. Hegel nói: “Trong ý thức bản ngã độc lập của
chủ nô, một mặt thì thực chất của nó chỉ là cái chủ quan thuần túy trừu tượng của cái
Tôi, mặt khác phần nào mà nó phát triển và có phân biệt đối tượng, thì sự phân biệt ấy
cũng không đạt được đối tượng tự tại khách quan. Vậy cái ý thức bản ngã ấy không
phải là cái Tôi thực sự tự phân biệt mình trong cái đơn thuần của mình, hay là giữ
tương đồng với mình trong cái phân biệt tuyệt đối ấy”. Nghĩa là ý thức chủ nô có
hưởng thụ mà không lao động chưa phải là ý thức sáng tạo thực tại, “tự phân biệt
mình” thành chủ quan và khách quan “trong cái đơn thuần của mình”. Trái lại, ý
thức nô lệ là ý thức lao động sáng tạo, tự thực hiện mình trong đối tượng khách quan.
Nhưng vì không được hưởng thụ, ý thức nô lệ lại không thực sự đồng nhất với cái
khách quan mà chính mình tạo ra. Vậy, tuy có “cảm thấy thực tại khách quan như
mình vậy”, nghĩa là tự thấy mình trong kết quả sản xuất, ý thức nô lệ vẫn chưa nhận
thấy cái khách quan ấy hoàn toàn là mình, với tính chất là ý thức tự vị tồn tại. Trái lại,
người nô lệ lại nhận thấy cáí tính chất tự vị tồn tại ấy trong một người khác, trong ý
thức hưởng thụ của chủ nô: “Cái ý thức bị chà đạp, thu hẹp vào mình của nô lệ nhờ
công trình sáng tạo đã thấy mình trở thành thực tại khách quan với hình thức sản
phẩm trong kết quả sản xuất; một mặt khác thì nó thấy cái tự vị tồn tại, với tính chất là
ý thức, trong con người chủ nô. Nhưng đối với ý thức phục dịch, hai mặt ấy – mình
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
24
với tính chất là đối tượng ngoài mình, và cái đối tượng ấy với tính chất là một ý thức,
một bản thể độc lập – lại bị tách rời”.
Chúng ta thấy rõ: mâu thuẫn thực tế giữa chủ nô, ăn mà không làm, và nô lệ,
làm mà không ăn, đã biến thành một thứ mâu thuẫn tinh thần giữa hai ý thức: ý thức
bản ngã chủ quan thu tất cả vào mình, hầu như không phân biệt mình với đối tượng,
và ý thức bản ngã khách quan có thực hiện mình ngoài mình trong đối tượng khách
quan, nhưng lại không thấy rằng cái đối tượng ấy chính là cái tự vị tồn tại của mình,
mà lại cho nó là cái tự vị tồn tại của người khác. Do đấy Hegel đã có điều kiện để xây
dựng một giải pháp dung hòa. Vì xét theo khái niệm trừu tượng thì hai bên cũng là
một, cái hình thái sản phẩm trong kết quả sản xuất chính là cái tự vị tồn tại của ý thức
hưởng thụ. Vậy “đối với chúng ta” đã xuất hiện một hình thái ý thức mới, tự thực
hiện mình trong đối tượng khách quan và nhận thấy đối tượng khách quan hoàn toàn
là mình, tức là thống nhất trên cương vị tinh thần hai cái hình ảnh lý tưởng của lao
động và hưởng thụ. Đây là tự do của ý thức bản ngã, trong tư tưởng. Hegel nói:
“Nhưng vì đối với chúng ta hay trong bản thân nó, thì cái hình thái sản phẩm và cái
tự vị tồn tại chỉ là một, và trong khái niệm của ý thức độc lập cái tự tại là ý thức, vậy
cái mặt tự tại hay vật thể thành hình trong lao động cũng hoàn toàn chỉ là ý thức, và
trước mắt chúng ta đã phát sinh một hình thái mới của ý thức bản ngã. Đấy là một ý
thức đã thực hiện được thực chất của mình trong cái vô cùng, tức là cái vận động
thuần túy của ý thức. Hoạt động của ý thức ấy là hoạt động tư tưởng, nó là ý thức bản
ngã tự do. Vì mình lại lấy mình làm đối tượng, với tính cách là Tôi, không phải là cái
Tôi trừu tượng, nhưng cái Tôi đồng thời có ý nghĩa là một thực tế tự tại, hay nói một
cách khác coi cái thực tại khách quan như là cái tự vị tồn tại của ý thức bản thân
mình, chính đấy là tư tưởng”
Trong đoạn này Hegel bộc lộ rõ ràng cơ sở giai cấp của triết học duy tâm, trên
cơ sở ấy mà tư tưởng thuần túy đã biến thành chủ thể tuyệt đối sáng tạo thực tại khách
quan. Vì “đối với chúng ta” bây giờ, đứng trên lập trường duy vật mà xét sự việc
“trong bản thân nó”, thì cái hình thái sản phẩm thể hiện công trình lao động của chủ
quan con người trong đối tượng khách quan và cái tự vị tồn tại của ý thức hưởng thụ
Gá trị và hạn chế trong phép biện chứng của Hegel Tôn Nữ Cảnh Phương
25
chỉ có thể thực sự thống nhất trong con người lao động một khi đã tự giải phóng và
được hưởng thụ kết quả sản xuất của mình. Trong xã hội có giai cấp, sự thống nhất
ấy là nhu cầu thiết thân của quần chúng lao động, làm nội dung đấu tranh không
ngừng chống giai cấp áp bức bóc lột. Nhưng Hegel lại biến cái nhu cầu thống nhất ấy
thành một sự thống nhất đã có sẵn, một chân lý tự tại không liên quan gì đến công
cuộc đấu tranh giai cấp, đến vấn đề thực tế ai lao động, ai hưởng thụ, vì chính lao
động và hưởng thụ đây cũng chỉ được quan niệm trong hai cái hình ảnh lý tưởng trừu
tượng của nó: hình thái sản phẩm của đối tượng và tự vị tồn tại của ý thức. Do đấy
mâu thuẫn thực tế giữa chủ nô và nô lệ bị xúy xóa trong cái hình ảnh tổng quát của
một ý thức siêu giai cấp, sáng tạo thế giới trong bản thân mình và nhận thấy cái thế
giới ấy chỉ là mình thôi, tức là thống nhất lao động và hưởng thụ một cách tượng
trưng, trong khái niệm duy tâm. Với cái khái niệm ấy, giai cấp nô lệ được giải phóng
trong tinh thần, tức là bọn chủ nô đã xoa dịu mâu thuẫn, thỏa hiệp với nô lệ trong
cùng một mơ mộng tự do siêu hình: tự do của ý thức bản ngã trong tư tưởng.
Đây là phương pháp cứu vớt quan hệ áp bức bóc lột trong sự tan rã của xã hội
nô lệ. Thực tế thì với trình độ của sức sản xuất bấy giờ, nó đưa đến chế độ phong
kiến, trong ấy quan hệ áp bức bóc lột được duy trì dưới một hình thức tương đối xoa
dịu. Cụ thể trong lịch sử Tây phương, ba chủ nghĩa đã đánh dấu cuộc suy vong của
chế độ chiếm hữu nô lệ, đồng thời cũng là những bước xây dựng hình thái ý thức của
chế độ phong kiến: chủ nghĩa khắc kỷ, chủ nghĩa hoài nghi và đạo Gia Tô. Ví dụ như
theo đạo Gia Tô thì mọi người được tự do và bình đẳng trong Thượng Đế, tức là trong
tư tưởng, vì nội dung của khái niệm Thượng Đế chính là Tư Tưởng thuần túy sáng tạo
thế giới trong bản thân mình và hưởng thụ cái thế giới ấy như mình vậy Nhưng với
cái tự do bình đằng tinh thần ấy, sự áp bức bóc lột vẫn tiếp tục trong thực tế. Mâu
thuẫn sâu sắc giữa tự do của linh hồn trên Trời và tình trạng lệ thuộc của con người
trần gian được phản ánh trong cái mả Hegel gọi là “tâm hồn gian khổ”, tức là tư tưởng
cứu thế đi đôi với ý thức tội lỗi: có chuộc tội với Chúa trên Trời (tức là nộp tô cho
chúa dưới này) thì mới được cứu vớt, và đã được cứu vớt thì lại càng phải chuộc tội.
Lịch sử tư tưởng của chế độ chiếm hữu nô lệ tan rã ở Hy Lạp, đưa đến thắng lợi của
