Tiểu luận
Phật giáo với con người với sự ảnh
hưởng cảu nó tới quan niệm sống
của người Việt
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
1 of 10
PHAÄT GIAÙO VÔÙI CON NGÖÔØI VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NOÙ
TÔÙI QUAN NIEÄM SOÁNG CUÛA NGÖÔØI VIEÄT.
Lôøi môû ñaàu
Theo nhö lôøi cuûa Baùc Hoà trong taäp “Baùc Hoà vôùi di saûn vaên hoaù loaøi ngöôøi”
cuûa Giaùo sö Phaïm Hoàng Vieät thì : “Toân chæ muïc ñích cuûa ñaïo Phaät laø nhaèm xaây
döïng cuoäc ñôøi thuaàn myõ, chí thieän, bình ñaúng, yeân vui vaø no aám”. Ñaïo Phaät nguyeân
thuyû, nghóa laø ñaïo Phaät qua nhöõng lôøi daïy cuûa Phaät Thích Ca Maâu Ni tröôùc heát laø
nhöõng nguyeân lyù ñaïo ñöùc hôn laø moät heä thoáng trieát hoïc. Nhöõng ñieàu Ñöùc Phaät quan
taâm khoâng phaûi laø moät theá giôùi thaàn linh hay moät vuõ truï sieâu nghieäm maø laø theá giôùi
cuûa nhöõng con ngöôøi traàn theá vôùi taát caû söùc maïnh vaø söï yeáu ñuoái baûn chaát, nhöõng
nieàm vui vaø noãi khoå cuûa hoï. Trieát hoïc Phaät giaùo caên baûn laø trieát hoïc veà con ngöôøi
vaø ñôøi soáng cuûa con ngöôøi.
Phaät giaùo cuøng vôùi ba yeáu toá khaùc laø yeáu toá Baûn ñòa, Nho giaùo laø Laõo giaùo ñaõ
hoaø nhaäp vôùi nhau taïo neân cho ngöôøi Vieät moät quan nieäm soáng töông ñoái hoaøn
chænh, toaøn dieän trong lòch söû – ñoù laø nhöõng quan nieäm veà söï gaén keát giöõa caù nhaân
vaø xaõ hoäi, giöõa taâm linh vaø thöïc tieãn .v.v. Nhöõng tö töôûng cuûa Phaät giaùo töø khi du
nhaäp vaøo Vieät nam aûnh höôûng ñeán theá giôùi quan, ñeán tö duy truyeàn thoáng cuûa
ngöôøi Vieät cöïc kyø saâu saéc. Xeùt ôû nhieàu khía caïnh, söï aûnh höôûng ñoù vaãn coøn toàn taïi
ñeán giai ñoaïn ñoåi môùi ngaøy nay. Caùc quan nieäm cuûa hoïc thuyeát Phaät giaùo veà cöùu
khoå, cöùu naïn, voøng luaân hoài, nhaân quaû, nghieäp baùo khoâng theå khoâng taùc ñoäng ñeán
quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Vieät.
Trong phaïm vi baøi vieát naøy muoán nhaán maïnh vaøo khía caïnh Trieát hoïc Phaät
giaùo caên baûn laø trieát hoïc veà con ngöôøi vaø ñôøi soáng cuûa con ngöôøi, nhöõng aûnh höôûng
cuûa hoïc thuyeát naøy ñoái vôùi quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Vieät Nam.
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
2 of 10
PHAÄT GIAÙO VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA NOÙ ÔÛ VN:
Coù theå noùi khoâng ngoa raèng Aán Ñoä laø moät ñaát nöôùc moä ñaïo vaø troïng trieát hoïc baäc
nhaát treân theá giôùi. Ñoái vôùi ngöôøi ad toân giaùo coát yeáu hôn chính trò, coøn trieát hoïc thì
ích lôïi vaø caàn thieát baäc nhaát trong taát caû moïi hình thöùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.
Trong chöøng hai traêm naêm, töø theá kyû VII ñeán theá kyû V tröôùc coâng nguyeân, ñôøi soáng
trí tueä ôû AÁn Ñoä ñaõ phaùt trieån tôùi moät söï böøng nôû saéc saûo. Nhieàu tröôøng phaùi trieát
hoïc xuaát hieän nhöng coù aûnh höôûng saâu roäng nhaát vaãn laø Phaät giaùo.
Phaät giaùo thònh ñaït toûa boùng roäng lôùn bao truøm nhöõng toân giaùo khaùc ôû AÁn Ñoä gaàn
1500 naêm. Maëc duø vò trí cuûa Phaät giaùo ôû ad hieän nay heát söùc khieâm toán, noù laïi coù
taàm voùc voâ cuøng roäng lôùn treân phaïm vi quoác teá. Veà thôøi gian, Phaät giaùo laø moät
trong nhöõng toân giaùo vó ñaïi nhaát, thoáng lónh theá giôùi trong suoát 2500 naêm qua. Veà
khoâng gian, Phaät giaùo lan traøn haàu khaép caùc nöôùc phía Baéc, phía Ñoâng, phía Nam
maûnh ñaát choân nhau caét roán cuûa noù. Ñaïo Phaät laø toân giaùo töø beân ngoaøi ñöa vaøo VN
sôùm nhaát, cho ñeán nay ñaõ 2000 naêm, khi ngöôøi Giao Chaâu tieáp nhaän töø Taây vöïc
truyeàn sang.
Sau nhieàu theá kyû ñoùn nhaän caùc nhaø sö ad vaø Trung Hoa, ñeán theá kyû thöù V trôû ñi,
VN baét ñaàu coù caùc nhaø sö nhö Hueä Thaéng(440 – 479), Ñaïo Thieàn (457 – 483).
Trong böôùc ñaàu phaùt trieån ôû VN, Ñaïo Phaät ñaõ keát hôïp vôùi tín ngöôõng daân gian, ôû
nhieàu nôi coù 4 chuøa (töù phaùp): Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän khoâng chæ
thôø Phaät maø coøn thôøù caùc thaàn maây, möa, saám, chôùp, vaø thôø caùc nöõ thaàn noâng nghieäp
nhö baø Daâu, baø Daän…Nhieàu nhaø sö daãn ñaàu caùc löïc löôïng ñòa phöông tham gia ñaáu
tranh choáng aùch thoáng trò cuûa Trung Hoa.
Böôùc sang kyû nguyeân ñoäc laäp töï chuû töø cuoái theá kyû thöù X, Ñaïo Phaät phaùt trieån raát
maïnh, coù aûnh höôûng ñeán haàu heát caùc lónh vöïc cuûa Xaõ Hoäi, nhaát laø veà tö töôûng, dd,
vaên hoïc, kieán truùc, ñieâu khaéc, aâm nhaïc.Ñinh Tieân Hoaøng ñaùnh thaéng 11 söù quaân caùt
cöù, nhaø sö Ngoâ chaân Löu laøm Taêng thoáng. Khi Leâ Hoaøn laøm vua, nhaø söû Ñoã Thuaän
laøm giuùp trieàu ñình moïi maët ñoái noäi, ñoái ngoaïi. Ñôøi nhaø Lyù, caùc nhaø sö Vaïn Haïnh,
Töø Loä…laøm quoác sö. Caùc vò trí ñoù noùi leân vai troø cuûa caùc nhaø sö trong Xaõ Hoäi. Caùc
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
3 of 10
vua Lyù, Traàn phaàn lôùn chòu ah tö töôûng pg. Tö töôûng pg cuõng baùm reã vaøo neáp soáng
thöôøng ngaøy cuûa daân chuùng: “ñaát vua, chuøa laøng” trôû neân thoùi quen truyeàn kieáp ôû
noâng thoân ngöôøi Kinh.
ÔÛ VN phaät giaùo coù moái lieân heä maät thieát vôùi Nho Giaùo vaø Laõo Giaùo trong caâu
thaønh ngöõ”Tam giaùo ñoàng nguyeân”. Khi noùi” ñoàng nguyeân” khoâng chæ yù noùi cuøng
moät ngoïn nguoàn chaûy qua, maø coøn coù yù noùi söï hoøa quyeän. Nhöõng giaù trò veà dd laøm
ngöôøi cuûa Nho giaùo ñöôïc loàng vaøo giaùo lyù nhaø Phaät ôû VN trong ñôøi soáng tt vaø dd xh
VN. Coøn caùc chuøa thôø Phaät nhieàu khi cuõng thôø theâm caùc vò thaùnh thaàn cuûa ñaïo Laõo
maø dan tin caäy troâng ngoùng, nhö chuøa Thaøy ôû Saøi sôn, nguoïc laïi caùc phuû cuõng ñaët
theâm töôïng Phaät leân beä thôø.
“Tam giaùo thònh suy, bó thaùi cuøng thaáy, ñeáu coù töøng thôøi; song, ñieàu ñaùng quyù ñoái
vôùi cuùng ta laø thôøi theá theá naøo, thì cuõng phaûi xöû söï cho ñuùng theá aáy.”-Tieán só Traàn
Baù Laõm (ñoã Tam giaùp khoa Ñinh Muøi 1787).
Töø theá kyû XV trôû ñi, pg suy taøn daàn, tuy caùc theá löïc caàm quyeàn vaãn muoán duøng
Phaät Giaùo ñeå laøm dòu söï phaãn noä cuûa nhaân daân. Töøng luùc moät, ñaïo Phaät cuõng ñöôïc
trieàu ñình chaêm soùc, ñeàn chuøa cuõng thænh thoaûng ñöôïc tu boå, leã baùi ñöôïc khuyeá
khích nhöng roài laïi bò ngaét quaõng vì nhöõng quy ñònh khaét khe veà xaây chuøa, toâ töôïng,
ñuùc chuoâng. Sau khi Phaùp chieám, ñaïo Phaät bò cheøn eùp, tín ñoà giaûm suùt, moät soá ñoâng
taêng ni, phaät töû tham gia choáng Phaùp, trôû thaønh moät boä phaän trong khoái quaàn chuùng
cm. Thöïc daân Phaùp ñaõ taïo ra toå chöùc “Chaán höng Phaät giaùo”, nhaèm khai thaùc
khuynh höôùng tieâu cöïc nhö suøng baùi meâ tín, leã baùi ruøm beng…Taêng ni, phaät töû ñaõ
khoâng boû lôõ cô hoäi, naém phong traøo ñoù ñeå tuï taäp löïc löôïng döôùi nhieàu hình thöùc,
goùp phaàn thuaän lôïi cho cuoäc khôûi nghóa thaùng Taùm naêm 1945. Trong maët traän Vieät
minh, ñaõ xuaát hieän Hoäi Phaät giaùo cöùu quoác. Trong thôøi kyù khaùng chieán OÂng Mai
Thoï truyeàn caûi toå Hoäi Nghieân cöùu Phaät hoïc ôû vuøng Phaùp chieám ñoùng thaønh Hoäi
Phaät hoïc VN; beân caïnh ñoù coøn xh Hoäi taêng giaø Nam Vieät vaø Hoäi taêng giaø Trung
Vieät, Hoäi chænh lyù Taêng ni Baéc Vieät; caùc toå chöùc sau naøy hôïp thaønh Toång hoäi Phaät
giaùo VN.
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
4 of 10
Sau naêm 1954, ôû mieàn baéc Hoäi Phaät giaùo Thoáng nhaát VN ra ñôøi, vöøa hoaït ñoäng tôn
giaùo, vöøa hoaït ñoäng yeâu nöôùc trong cöông lónh maët traän Lieân Vieät. OÛ mieàn nam,
nhieàu toå chöùc, nhieàu heä phaùi ra ñôøi, lieân ñôùi vôùi nhau hoaëc ñoái choïi nhau. Töø sau
naêm 1963, daàn daàn quy tuï thaønh 5 xu höôùng khaùc nhau:Tham gia khaùng chieán
choáng Myõ trong maët traän daân toäc giaûi phoùng mieàn Nam;Ñaáu tranh hôïp phaùp choáng
Myõ vaø tay sai;Duøng hoaït ñoäng toân giaùo ñeå choáng coäng quyeát lieät;Khoâng theo Myõ,
xd theá löïc chôø thôøi cô;Heát söùc traùnh xa moïi taùc ñoäng xh, ñi vaøo tu haønh”thuaàn tuùy”.
Tuy nhieân ña soá Phaät töû höôùng veà caùc hoaït ñoäng daân toäc vaø daân chuû.
sau naêm 1975, ñaïi ña soá caùc toå chöùc Phaät giaùo hai mieàn hoïp baøn vôùi nhau, môû ñaïi
hoäi thoáng nhaát caùc toå chöùc thaønh Giaùo hoäi Phaät giaùo VN.
Ñaïo Phaät vaøo VN ñaõ hôn moät nghìn naêm, ñaõ qua nhieàu thôøi kyø bieán ñoäng, luùc thònh
ñaït, khi suy yeáu, ñaõ ñöôïc caûi bieán khoâng ít caû veà noäi dung giaùo lyù, nieàm tin toân giaùo
vaø hình thöùc toå chöùc; nhôø ñoù, coù theå noùi, cho ñeán nay khaù hoøa nhaäp vôùi ñôøi soáng tt
vaø nhu caàu taâm linh cuûa ña soá daân cö…Tieáp thuï ah cuûa hai phía ad vaø Trung Hoa,
pg VN ngaøy nay hoäi tuï caû hai doøng chính giaùo cuûa ñaïo Phaät laø Ñaïi thöøa vaø Tieåu
thöøa, chòu ah cuûa caû ba Toâng phaùi lôùn laø Thieàn toâng, Tònh ñoä toâng vaø Maät toâng. pg
VN ñaõ taïo döïng cho mình moät truyeàn thoáng gaén boù vôùi daân toäc vaø xöù sôû, goùp phaàn
quan troïng trong vieäc xd neàn vaên hoùa daân toäc, taïo neân nhieàu neùt khaéc saâu trong taâm
töôûng, dd, taâm lyù, loái soáng cuûa nhaân daân.
Hieän nay, ñaïo Phaät laø toân giaùo coù ñoâng tín ñoà nhaát trong caùc toân giaùo ôû VN, öôùc
löôïng khoaûng 15 trieäu trong ñoù coù gaàn moät trieäu thuoäc daân toäc Khô-me ôû nam boä.
Soá taêng ni caùc caáp ñöôïc ghi nhaän trong caû nöôùc vaøo khoaûng 30000, trong ñoù coù moät
phasn ba laø sö saõi Khô-me. Trong toång soá 12000 chuøa caû nöôùc, coù 440 chuøa Khô-
me.
Khoaûng möôøi naêm gaàn ñaây, ñôøi soáng tín ngöôõng coù nhoän nhòp hôn tröôùc. Soá ngöôøi
ñi leã chuøa taêng leân moät caùch ñaùng keå, trong ñoù coù nhieàu ngöôøi khoâng hieåu bieát gì
veà giaùo lyù vaø toå chöùc giaùo hoäi, thaäm chí nhieàu ngöôøi chæ coát tìm ra moät choán yeân oån
taâm hoàn. ÔÛ moät soá chuøa, vieäc cuùng baùi vöôït ra khoûi giaùo lyù va kyû cöông nhaø chuøa,
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
5 of 10
pha taïp vaø xen keõ nhieàu hình veû meâ tín dò ñoan; trong”taâm linh” nhieàu ngöôøi ñi leã
chuøa(nhö chuøa Höông chaúng haïn), coù khoâng ít ngöôøi muoán caàu xin moät ít may maén
naøo ñoù ñeå troán ñöôïc thueá, ñeå ‘moät voán boán lôøi’, thaäm chí muoán xin xoû moät “ñaëc
aân” treân trôøi rôi xuoáng..
ÔÛ khía caïnh khaùc ñaïo Phaät coøn laø nguoàn an uûi cho moät lôùp ngöôøi ñuùng tuoåi, laø nôi
xa laùnh coõi ñôøi cuûa moät soá ngöôøi gaëp”soá meänh” leânh ñeânh vaø cuõng laø voán lieáng cho
moät soá trí thöùc muoán laàn trôû laïi khía caïnh trieát lyù nhaân ñaïo cuûa ñaïo Phaät.
Tuy vaäy Phaät thöïc söï laø toân giaùo taâm linh saâu saéc nhaát vaø hieåu bieát nhaát ñöôïc bieát
ñeán trong lòch söû tinh thaàn nhaân loaïi.
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
6 of 10
II. Trieát hoïc Phaät giaùo caên baûn laø trieát hoïc veà con ngöôøi vaø ñôøi soáng con ngöôøi, nhöõng aûnh
höôûng tôùi quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Vieät.
Thöù nhaát , ñaïo Phaät cho raèng vuõ truï laø voâ thuyû, voâ chung, vaïn vaät trong theá
giôùi chæ laø doøng bieán hoaù voâ thöôøng, voâ ñònh, khoâng do moät vò thaàn naøo saùng taïo
neân caû. Vì theá giôùi luoân laø doøng bieán aûo voâ thöôøng neân khoâng coù caùi goïi laø baûn
ngaõ, khoâng coù thöïc theå; taát caû theo quy luaät nhaân quaû cöù bieán ñoåi khoâng ngöøng,
khoâng nghæ, theo quaù trình sinh, truï, dò, dieät hay thaønh, truï, hoaïi, khoâng vaø chæ coù söï
bieán hoaù aáy laø thöôøng höõu.
Phaät giaùo xuaát phaùt töø con ngöôøi ñeå nhìn nhaän theá giôùi xung quanh. Vì theá môùi
coù caâu “ ngöôøi ta laø moät caùi tieåu vuõ truï” trong caùi ñaïi vuõ truï laø trôøi ñaát. Noù khoâng
xuaát phaùt töø caùi tröøu töôïng ñeå tìm hieåu nguyeân lyù caáu taïo cuûa vuõ truï maø xuaát phaùt
töø caùi tröøu töôïng ñeå nhaän thöùc söï huyeàn ñoàng cuûa con ngöôøi trong vuõ truï. Sôû dó ñaïo
Phaät ñaët troïng taâm vaøo con ngöôøi tröôùc laø bôûi vì ñaïo Phaät cho raèng con ngöôøi bieát
ñöôïc mình thì seõ bieát roõ ñöôïc trôøi ñaát, vaïn vaät. Nhaø Phaät cho raèng “lyù söï voâ ngaïi”,
nghóa laø caùi lyù sieâu hình cuûa vuõ truï, vaïn vaät cuøng caùc söï vaät treân ñôøi khoâng phaûi laø
hai , khoâng coù söï ngaên caùch, vaø vieäc cuûa trôøi ñaát vaø vieäc cuûa con ngöôøi khoâng phaûi
laø khoâng lieân heä vôùi nhau. Thoâng hieåu ñöôïc caùi huyeàn dieäu cuûa baûn thaân thì cuõng
thoâng hieåu ñöôïc caùi leõ huyeàn dieäu cuûa trôøi ñaát, vuõ truï.
Quan nieäm voâ thöôøng, voâ ngaõ cuûa ñaïo Phaät ñaõ thaám vaøo tö duy cuûa ngöôøi Vieät
nam. Ñoù laø kieåu tö duy toång quan töùc laø loaïi tö duy toång hôïp moät caùch quaân bình.
Ñoù laø thöù tö duy “ñoäng”, töø caùi “coù” qua caùi “khoâng” vaø töø caùi “khoâng” qua caùi
“coù”. Noù bao giôø cuõng haøm chöùa maâu thuaãn: coù maø khoâng, khoâng maø coù. Taâm hoàn
ngöôøi Vieät luoân bò caùi trieát lyù “voâ thöôøng” cuûa Phaät giaùo chi phoái neân moïi caûnh
töôïng thöïc maø hö, hö maø thöïc. Theo Phaät giaùo, moïi vieäc treân ñôøi ñeàu luoân luoân
ñoäng. Do ñoäng neân maát quaân bình nhöng maát quaân bình chæ laø taïm thôøi ñeå tìm laïi
quaân bình. Luaät quaân bình laø luaät cuûa taïo hoaù ñeå duy trì söï soáng. Quaân bình laø
khoâng thaùi quaù, khoâng baát caäp. Bôûi theá, trong tö duy cuûa ngöôøi Vieät, trong trôøi ñaát
khoâng coù gì laø thaùi quaù maø tröôøng toàn vónh cöûu ñöôïc. Ñöùng tröôùc coâng cuoäc coâng
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
7 of 10
nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc, theá giôùi quan vaø loái tö duy toång hôïp cuûa ngöôøi
Vieät nam ñaõ mang laïi nhöõng thuaän lôïi nhaát ñònh bôûi noù ñaëc tính raát linh hoaït. Ñieàu
naøy coù theå coi laø thích hôïp cho söï thaâm nhaäp cuûa kinh teá thò tröôøng voán coù ñaëc ñieåm
laø naêng ñoäng, nhanh nhaïy.
Phaät giaùo ñaõ nhìn thaáy moái quan heä cô baûn, phoå bieán cuûa moïi söï vaät, hieän
töôïng, ñoù laø moái quan heä nhaân quaû. Nhaán maïnh ñeán tính nhaân quaû, Phaät giaùo muoán
höôùng con ngöôøi vaøo vieäc höôùng thieän, laøm vieäc toát ôû ñôøi naøy ñeå ñem laïi phuùc ñöùc
cho gia ñình vaø ngöôøi thaân. AÛnh höôûng cuûa quan nieäm naøy lôùn ñeán möùc maø chính
noù ñaõ bieán thaønh quan nieäm theá giôùi quan vaø nhaân sinh quan cuûa ñaïi ña soá ngöôøi
Vieät. Ngöôøi ta thöôøng noùi “gieo nhaân naøo thì gaëp quaû aáy” hay “gieo gioù thì gaëp
baõo”. Quan ñieåm nhaân quaû cuûa Phaät giaùo xeùt veà maët naøo ñoù, coù yù nghóa tích cöïc
nhaát ñònh. Con ngöôøi phaûi hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm tröôùc nhöõng vieäc laøm cuûa
mình. Noù choáng laïi nhöõng tö töôûng soáng gaáp, cheát laø heát, v.v.
Thöù nhì, Ñaïo Phaät coøn ñöa ra thuyeát Töù dieäu ñeá . Ñaây laø tö töôûng trieát lyù nhaân
sinh cuûa ñaïo Phaät. Ñoù laø 4 chaân lyù cô baûn veà cuoäc soáng vaø thaùi ñoä cuûa con ngöôøi
trong cuoäc soáng: Khoå ñeá, Taäp ñeá, Dieäu ñeá vaø Ñaïo ñeá.
♦ Khoå ñeá laø chaân lyù veà baûn chaát cuûa söï khoå treân ñôøi. Theo Ñöùc phaät, caùi maø chuùng
ta goïi laø “caùi toâi”, “caù nhaân” chæ laø söï keát hôïp cuûa “nguõ uaån”, töùc 5 nhoùm caùc naêng
löïc vaät vaø chaát tinh thaàn, bao goàm :
• Saéc uaån: taäp hôïp nhöõng yeáu toá vc caáu thaønh thaân theå ngöôøi ta goàm caùc giaùc
quan, tay chaân vaø nguõ taïng.
• Thuï uaån: goàm caùc caûm thuï naûy sinh khi nguõ quan vaø cô quan tinh thaàn teáp
xuùc vôùi theá giôùi beân ngoaøi.
• Töôûng uaån: laø nhoùm nhöõng tri giaùc töôûng töôïng cuõng baét nguoàn töø quan heä
cuûa saùu naêng löïc cuûa con ngöôøi vôùi theá giôùi beân ngoaøi.
• Haønh uaån: chöùa taát caû nhöõng haønh vi, yù muoán.
• Thöùc uaån: laø yù thöùc, hieåu bieát.
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
8 of 10
Caùc yeáu toá trong moãi uaån cuõng nhö caû nguõ uaån ñeàu raøng buoäc vaø phuï thuoäc laãn
nhau. Maët khaùc, caû nguõ uaån ñeàu raøng buoäc vaø phuï thuoäc theá giôùi beân ngoaøi.
Moãi uaån cuõng nhö caû nguõ uaån ñeàu thay ñoåi töøng giaây töøng phuùt. Cuoäc ñôøi chính baûn
thaân noù cuõng laø moät söï vaän ñoäng, moät söï hoùa thaønh lieân tuïc vaø thay ñoåi khoâng ngöøng.
♦ Trong Taäp ñeá, ñöùc Phaät ñaõ neâu nguyeân nhaân cuûa nhöõng noãi khoå laø loøng
ham muoán. Nguoàn goác cuûa loøng ham muoán laø söï khoâng hieåu bieát vaø laàn
löôït traûi qua moät heä thoáng cuûa nhöõng moái lieân heä nhaân quaû nhieàu cung baäc
goïi laø “thaäp nhò nhaân duyeân”, goàm: Voâ minh, Haønh, Thöùc, Danh saéc, Luïc
caên, Xuùc, Thuï, AÙi, Thuû, Höõu, Sinh, Laõo töû. Möôøi hai nhaân duyeân laø quy
luaät töông taùc cuûa quan heä nhaân quaû ôû caû quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai.
Neáu coøn voâ minh, meâ muoäi, u toái, voïng ñoäng thì coøn coù ñieàu kieän vaø nhaân
toá sinh ra moïi bieåu hieän cuûa nghieäp vaø khoå. Phaät giaùo cho raèng quaù trình
soáng hieän taïi laø keát quaû cuûa nhöõng yù muoán sinh soáng ích kyû ñaõ coù trong
nhöõng laàn sinh soáng tröôùc ñoù vaø nhöõng yù muoán sinh soáng ích kyû hieän nay laø
nguyeân nhaân cuûa nhöõng quaù trình sinh soáng sau naøy. Quan nieäm naøy, trong
moät phaïm vi nhoû, ñaõ noùi leân vai troø noäi taâm cuûa con ngöôøi. Phaät giaùo laø
moät hoïc thuyeát veà taâm. Caùi taâm con ngöôøi laø voâ cuøng quan troïng, bôûi leõ noù
chính laø tinh thaàn, yù thöùc, laø caùi phaân bieät söï khaùc nhau giöõa con ngöôøi vaø
ñoäng vaät. Trong moâi tröôøng quaûn lyù hieän ñaïi, ngöôøi quaûn lyù, laõnh ñaïo gioûi
cuõng chính laø ngöôøi bieát thu phuïc nhaân taâm con ngöôøi. Neáu ngöôøi laõnh ñaïo
bieát ñoaøn keát moïi ngöôøi seõ taïo neân ñöôïc söùc maïnh coäng höôûng cuûa taäp
theå. Lòch söû cuõng ñaõ chöùng minh khi naøo daân toäc ta ñoàng taâm hieäp löïc thì
seõ coù söùc maïnh voâ cuøng to lôùn vöôït qua bao khoù khaên, hieåm hoaï . Vaø ñoù
cuõng chính laø truyeàn thoáng quyù baùu cuûa daân toäc ta, trong ñoù coù söï ñoùng goùp
cuûa Phaät giaùo.
Sau Töù dieäu ñeá, Phaät coøn duøng khaùi nieäm “Giaûi thoaùt” vaø “Nieát baøn” vaø ñeå
noùi tôùi höôùng ñi tôùi, muïc ñích cuûa ñôøi ngöôøi. Suoát ñôøi Phaät Thích ca Maâu ni ñaõ doác
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
9 of 10
taâm tu luyeän vaø truyeàn ñaïo chính laø ñeå möu caàu söï giaûi thoaùt cuûa chính mình vaø
ñem laïi söï giaûi thoaùt cho moïi ngöôøi. Phaät giaùo ñaõ chæ ra con ñöôøng ñeå ñi ñeán choã
giaùc ngoä, giaûi thoaùt baèng caùch thöïc hieän 8 con ñöôøng ñuùng (baùt chaùnh ñaïo) trong
caùc lónh vöïc: nhaän thöùc (chính kieán, chính tö duy); lôøi noùi, vieäc laøm (chính ngöõ,
chính nghieäp); vieäc möu sinh (chính maïng, chính tònh tieán) vaø söï tu luyeän (chính
nieäm, chính ñònh). Treân 8 con ñöôøng ñuùng, baûn thaân chuùng ta laø ngöôøi quyeát ñònh söï
tieán boä cuûa mình. Kinh Phaät daïy “ Caùc ñöùc Nhö lai chæ laøm coâng vieäc chæ ñöôøng
vaïch loái maø thoâi coøn töøng ngöôøi phaûi töï mình tìm ñeán, chöù khoâng ai ñi hoä ngöôøi
khaùc ñöôïc”. Ñaïo Phaät coøn ñeà ra nhöõng phöông phaùp treân con ñöôøng thöïc haønh tu
luyeän laø “Nguõ giôùi” laø “Luïc ñoä” – ñoù chính laø cuï theå hoaù cuûa Baùt chính ñaïo, nghóa
laø nhöõng tieâu chuaån ñaïo ñöùc vaø trí tueä cuï theå ñeå moïi tín ñoà noi theo vaø ñaït tôùi theo
höôùng tieán leân coõi Nieát baøn vaø Giaûi thoaùt.
Giaù trò cuûa hoïc thuyeát Phaät giaùo cuõng nhö caùc hoïc thuyeát phöông Ñoâng khaùc
theå hieän ôû choã laø noù cuï theå hoaù thaønh haønh ñoäng ñeå moïi ngöôøi thöïc hieän ñöôïc noù
ngay baûn thaân, aùp duïng ñöôïc trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Phaät daïy veà “Giaûi thoaùt”
vaø “Nieát baøn” thì cuõng khoâng hoaøn toaøn chæ laø nhöõng tieâu ñích lyù töôûng xa xoâi trong
töông lai maø chuû yeáu laø Phaät muoán nhaén nhuû chuùng ta phaûi soáng vaø haønh ñoäng nhö
theá naøo ngay trong hieän taïi. Phaät giaùo cho raèng vieäc nghieân cöùu veà chaân töôùng cuûa
söï vaät phaûi mang laïi cho ñôøi soáng hieän taïi moät nguoàn vui baát dieät, laøm cho taâm hoàn
con ngöôøi vöôït leân treân moïi ham muoán vaø lo sôï. Bôûi vaäy, Phaät giaùo xem xeùt chaân
xaùc cuûa moät giaùo lyù baèng caùch kieåm xeùt laïi ñôøi soáng thöïc teá cuûa ngöôøi xaây döïng
giaùo lyù, coi noùi vaø laøm cuûa hoï coù aên khôùp nhau khoâng. Ñoái vôùi Phaät giaùo, giaùo lyù vaø
ñôøi soáng chæ laø moät chöù khoâng phaûi hai vieäc khaùc nhau. Tri laø caùi “minh giaùc cuûa
taâm”, haønh laø caùi “phaùt ñoäng cuûa taâm” vaø trieát lyù soáng cuûa ngöôøi Vieät luoân coi “tri
haønh hôïp nhaát” cuõng phuø hôïp vôùi quan nieäm cuûa Phaät giaùo.
Qua caên baûn tö töôûng cuûa ñaïo Phaät vaø qua nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa hoïc
thuyeát, ta thaáy ñaïo Phaät traøn ñaày tinh thaàn nhaân aùi, nhaân ñaïo. Ñoù chính laø tinh thaàn
Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC CAO CAÁP
Phaàn II: PHAÄT GIAÙO
Nguyeãn Duy Kieät QTDN K13-2002
10 of 10
töø bi, hæ xaû, laø söï yeâu thöông, quyù troïng con ngöôøi, thoâng caûm vôùi nhöõng noãi ñau
cuûa con ngöôøi, muoán giaûi phoùng cho con ngöôøi ra khoûi moïi ñau khoå, aùp böùc, baát
coâng, laø loøng mong muoán naâng cao giaù trò con ngöôøi, naêng löïc cuûa con ngöôøi ñeå hoï
töï chieán thaéng hay vaïch ra con ñöôøng ñeå “cöùu chuùng sinh ra khoûi khoå naïn”. Cuoäc
ñôøi cuûa Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni laø moät ñieån hình veà moät nhaân caùch cao ñeïp cuûa
loøng nhaân aùi, suoát ñôøi hy sinh thaân mình vì haïnh phuùc cuûa toaøn theå loaøi ngöôøi.
Tö töôûng nhaân aùi nhaân ñaïo trong Trieát hoïc Phaät giaùo laïi raát gaàn vôùi truyeàn
thoáng cuûa ngöôøi Vieät, cuûa daân toäc Vieät nam. Ñoù laø tình “thöông ngöôøi nhö theå
thöông thaân”, “laù laønh ñuøm laù raùch”, laø söï ñoàng caûm giuùp ñôõ nhau trong hoaïn naïn
“moät mieáng khi ñoùi baèng moät goùi khi no”, laø “tình laøng nghóa xoùm”, laø nghóa “ñoàng
baøo”, “nhieãu ñieàu phuû laáy giaù göông- ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau cuøng”
.v.v. Chính vì vaäy maø Phaät giaùo ñaõ laøm giaøu theâm truyeàn thoáng nhaân töø, mong laøm
ñieàu laønh, laùnh döõ cuûa con ngöôøi Vieät nam.
IIÒ Keát luaän.
Noùi toùm laïi, hoïc thuyeát cuûa Phaät giaùo laø moät hoïc thuyeát vì con ngöôøi, xuaát phaùt töø cuoäc
soáng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Ñoù laø moät hoïc thuyeát mang tính thöïc teá chöù khoâng phaûi laø
meâ tín, khoâng phaûi yeám theá, khoâng phaûi thaàn bí. Trong trieát hoïc Phaät giaùo toàn taïi nhöõng
giaù trò tö töôûng tích cöïc, coù aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng cuûa con ngöôøi cho ñeán nay. Tuy
nhieân ngaøy nay ñöùng treân ñænh cao cuûa söï hieåu bieát ñöôïc tích luyõ vaø nhöõng kinh nghieäm
lòch söû phong phuù , chuùng ta caàn thieát phaûi xem xeùt laïi nhieàu ñieåm trong giaùo lyù nhaø
Phaät cuõng nhö caàn thieát phaûi xem xeùt laïi nhöõng heä thoáng tö töôûng cuûa caùc toân giaùo khaùc.
Vaán ñeà ñaët ra laø chuùng ta phaûi chaét loïc, baûo toàn vaø phaùt trieån nhöõng yeáu toá tích cöïc cuûa
theá giôùi quan ñeå goùp phaàn hoaøn thaønh nhieäm vuï naâng cao ñôøi soáng con ngöôøi vaø phaùt
trieån xaõ hoäi./.
