ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH
————-o0o————-
PHẠM ANH NGỌC
PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ NÔNG DÂN
Ở HUYỆN PHÚ LƯƠNG TRONG TIẾN TRÌNH
HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ
CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
THÁI NGUYÊN 2008
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH
————-o0o————-
PHẠM ANH NGỌC
PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ NÔNG DÂN
Ở HUYỆN PHÚ LƯƠNG TRONG TIẾN TRÌNH
HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ
CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
MÃ SỐ: 60-31-10
NGƯỜI HƯỚNG DẪN: TS. BÙI ĐÌNH HÕA
THÁI NGUYÊN 2008
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH
————-0O0————-
PHẠM ANH NGỌC
PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ NÔNG DÂN Ở HUYỆN PHÚ
LƯƠNG TRONG TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP KINH TẾ
QUỐC TẾ
TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ
CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
MÃ SỐ: 60-31-10
THÁI NGUYÊN 2008
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
i
Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tác giả.
Các số liệu và kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được
công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu trích dẫn trong quá
trình nghiên cứu đều được ghi rõ nguồn gốc.
Tác giả
Phạm Anh Ngọc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
ii
Lời cảm ơn
Trong quá trình nghiên cứu và viết luận văn tôi đã nhận được sự quan
tâm hướng dẫn giúp đỡ của nhiều tập thể, cá nhân trong và ngoài trường.
Tôi xin chân thành cảm ơn sự quan tâm dạy bảo của các thầy cô giáo
trường Đại học Kinh tế Quản trị và Kinh doanh Thái Nguyên, xin chân
thành cảm ơn đến UBND huyện, UBND các xã ở huyện Phú Lương đã giúp
đỡ tôi hoàn thành luận văn một cách tốt nhất.
Đặc biệt tôi xin được gửi lời cảm ơn tới Tiến sỹ Bùi Đình Hòa đã trực
tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình cho tôi trong quá trình thực tập để tôi hoàn
thành tốt luận văn này. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn các anh chị,
bạn bè đã tạo điều kiện và khích lệ tôi hoàn thành khoá luận.
Thái Nguyên, ngày 28 tháng 4 năm 2008
Tác giả
Phạm Anh Ngọc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
TT
Chữ viết tắt
Nghĩa
1
BQ
Bình quân
2
BQC
Bình quân chung
3
BCH
Ban chấp hành
4
CNH-HĐH
Công nghiệp hoá – hiện đại hoá
5
ĐVT
Đơn vị tính
6
HND
Hộ nông dân
7
NN
Nông nghiệp
8
NLN
Nông lâm nghiệp
9
TLSX
Tư liệu sản xuất
10
UBND
Uỷ ban nhân dân
11
LĐ
Lao động
12
SL
Sản lượng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
iv
MỤC LỤC
Mở đầu …………………………………………………………………………………………………
1. Tính cấp thiết của đề tài ……………………………………………………………………. 1
2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ………………………………………………………….. 3
3. Đối tượng nghiên cứu ……………………………………………………………………….. 3
4. Phạm vi nghiên cứu
………………………………………………………………………….. 3
5. Bố cục của luận văn …………………………………………………………………………. 4
Chương I ………………………………………………………………………………………………
Cơ sở khoa học và phương pháp nghiên cứu
…………………………………………… 5
1.1. Cơ sở khoa học
……………………………………………………………………………… 5
1.1.1. Cơ sở lý luận ……………………………………………………………………………… 5
1.1.1.1. Khái niệm hộ …………………………………………………………………………… 5
1.1.1.2. Hộ nông dân ……………………………………………………………………………. 6
1.1.1.3. Kinh tế hộ nông dân …………………………………………………………………. 8
1.1.1.4. Phân loại hộ nông dân …………………………………………………………….. 11
1.1.1.5. Những nhân tố ảnh hưởng trong quá trình phát triển kinh tế hộ nông
dân …………………………………………………………………………………………………… 13
1.1.1.6. Quan điểm về phát triển kinh tế hộ nông dân …………………………….. 17
1.1.1.7. Hội nhập kinh tế quốc tế …………………………………………………………. 21
1.1.1.8. Quan điểm về hội nhập kinh tế quốc tế
……………………………………… 22
1.1.2. Cơ sở thực tiễn …………………………………………………………………………. 28
1.1.2.1. Tình hình phát triển kinh tế hộ nông dân ở các nước trên thế giới
và những bài học kinh nghiệm …………………………………………………………….. 28
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
v
1.1.2.2. Tình hình và kết quả phát triển kinh tế hộ nông dân ở nước ta …….. 32
1.1.2.3 Kinh nghiệm phát triển kinh tế của Trung Quốc thời kỳ hội nhập kinh
tế quốc tế …………………………………………………………………………………………… 39
1.1.2.4 Nông nghiệp Việt Nam với hội nhập kinh tế quốc tế ……………………. 43
1.2. Phương pháp nghiên cứu
………………………………………………………………. 50
1.2.1. Quan điểm nghiên cứu chung …………………………………………………….. 50
1.2.2. Vận dụng các phương pháp nghiên cứu kinh tế
…………………………….. 50
1.2.2.1. Chọn điểm nghiên cứu ……………………………………………………………. 50
1.2.2.2. Thu thập số liệu
……………………………………………………………………… 51
1.2.2.3. Xử lý số liệu ………………………………………………………………………….. 52
1.2.2.4. Phương pháp phân tích
……………………………………………………………. 53
1.2.2.5. Các chỉ tiêu phản ánh trình độ và hiệu quả sản xuất của kinh tế hộ
nông dân …………………………………………………………………………………………… 53
Chương II
…………………………………………………………………………………………….
Thực trạng phát triển kinh tế hộ nông dân tại huyện Phú Lương-tỉnh Thái
Nguyên …………………………………………………………………………………………….. 55
2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu
………………………………………………………… 55
2.1.1. Vài nét cơ bản về huyện Phú Lương-tỉnh Thái Nguyên …………………. 55
2.1.1.1. Vị trí địa lý ……………………………………………………………………………. 55
2.1.1.2. Địa hình ………………………………………………………………………………… 55
2.1.1.3. Khí hậu …………………………………………………………………………………. 56
2.1.1.4. Thủy văn
……………………………………………………………………………….. 56
2.1.1.5. Các nguồn tài nguyên
……………………………………………………………… 56
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
vi
2.1.1.6. Tình hình quản lý và sử dụng đất
……………………………………………… 58
2.1.1.7. Tình hình dân số và lao động …………………………………………………… 59
2.1.1.8. Tình hình về cơ sở hạ tầng, y tế, giáo dục …………………………………. 61
2.1.1.9. Tình hình kinh tế xã hội trên địa bàn ………………………………………… 64
2.1.2. Những thuận lợi và khó khăn về điều kiện tự nhiên, kinh tế,
văn hóa xã hội ảnh hưởng đến phát triển kinh tế hộ nông dân ở vùng
nghiên cứu ………………………………………………………………………………………… 69
2.2. Thực trạng tình hình phát triển kinh tế hộ nông dân ở huyện Phú
Lương ………………………………………………………………………………………………. 71
2.2.1. Tình hình chung kinh tế hộ nông dân huyện Phú Lương từ năm
2005-2007
…………………………………………………………………………………………. 71
2.2.2. Thực trạng phát triển kinh tế hộ nông dân ở các xã điều tra …………… 76
2.2.2.1 Tình hình về chủ hộ nông dân
…………………………………………………… 76
2.2.2.2 Các yếu tố sản xuất của hộ nông dân ………………………………………… 77
2.2.2.3 Kết quả sản xuất của hộ nông dân ……………………………………………… 84
2.2.2.4 Phân tích ảnh hưởng của các nguồn lực đến kết quả sản xuất của
hộ nông dân ……………………………………………………………………………………… 96
2.2.2.5 Đánh giá chung và những vấn đề đặt ra trong phát triển kinh tế hộ
nông dân của huyện Phú Lương
…………………………………………………………. 106
Chương III ……………………………………………………………………………………………
Phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế hộ
nông dân của huyện Phú Lương-tỉnh Thái Nguyên trong tiến trình hội
nhập kinh tế quốc tế …………………………………………………………………………. 111
3.1. Phương hướng và mục tiêu …………………………………………………………. 111
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
vii
3.1.1. Phương hướng phát triển kinh tế hộ nông dân huyện Phú Lương-tỉnh
Thái Nguyên đến năm 2015 ……………………………………………………………….. 111
3.1.2. Mục tiêu phát triển kinh tế huyện Phú Lương đến năm 2015 ……….. 112
3.2. Những giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế hộ nông dân ở địa
bàn huyện Phú Lương ………………………………………………………………………. 116
3.2.1. Nhóm giải pháp về đất đai ……………………………………………………….. 117
3.2.2. Nhóm giải pháp về vốn ……………………………………………………………. 120
3.2.3. Nhóm giải pháp về phát triển nguồn nhân lực
…………………………….. 121
3.2.4. Nhóm giải pháp về khoa học kỹ thuật ………………………………………… 124
3.2.5. Nhóm giải pháp xây dựng kết cấu hạ tầng nông thôn …………………… 127
3.2.6. Nhóm giải pháp về chính sách ………………………………………………….. 128
3.2.7. Giải pháp phát triển kinh tế hộ nông dân toàn diện và bền vững …… 131
Kết luận …………………………………………………………………………………………. 133
Tài liệu tham khảo
……………………………………………………………………………. 135
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
viii
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU
2.1 Đất đai và tình hình sử dụng đất đai của huyện năm 2007 …………………….. 59
2.2 Tình hình dân số và lao động của huyện qua 3 năm
……………………………… 59
2.3 Một số chỉ tiêu kinh tế xã hội của huyện qua 3 năm …………………………….. 65
2.4. Một số chỉ tiêu về kết quả sản xuất kinh tế hộ nông dân của huyện qua 3 năm ….
74
2.5. Tình hình chủ hộ nông dân điều tra năm 2007
…………………………….. 77
2.6. Thực trạng cơ cấu đất đai của nông hộ điều tra năm 2007 ……………………. 78
2.7. Một số chỉ tiêu về lao động và nhân khẩu điều tra năm 2007 ……………….. 79
2.8. Cơ cấu lao động trong độ tuổi của các hộ nông dân năm 2007 ……………… 80
2.9. Trình độ học vấn của chủ hộ điều tra ở vùng nghiên cứu năm 2007
………. 81
2.10. Vốn bình quân của nông hộ năm 2007 …………………………………………….. 82
2.11. Quy mô vốn bình quân hộ nông dân tại thời điểm điều tra …………………. 82
2.12. TLSX chủ yếu bình quân của hộ nông dân năm 2007 theo thu nhập
…… 84
2.13 Tổng thu từ sản xuất Nông -Lâm nghiệp ở hộ điều tra
………………………… 85
2.14 Quy mô và cơ cấu CPSX nông – lâm nghiệp hộ nông dân năm 2007 ……. 88
2.15 Tổng thu nhập bình quân từ SX Nông -Lâm nghiệp của hộ
…………………. 89
2.16. Tình hình thu nhập của hộ nông dân điều tra năm 2007
……………………… 93
2.17 Thu nhập bình quân theo lao động và nhân khẩu ……………………………….. 84
2.18 Chi tiêu bình quân đời sống của nông hộ năm 2007
……………………………. 94
2.19 Ảnh hưởng của chủ hộ nông dân ……………………………………………………… 96
2.20 Ảnh hưởng của quy mô nguồn lực đến kết quả sản xuất năm 2007
………. 98
2.21 Phương thức tiêu thụ một số sản phẩm của hộ nông dân vùng nghiên
cứu năm 2007 ………………………………………………………………………………. 100
2.22 Ảnh hưởng của điều kiện bên ngoài đến sản xuất của hộ nông dân năm 2007 .
102
3.0 Tổng hợp các chỉ tiêu chủ yếu kế hoạch phát triển kinh tế xã hội chủ yếu
của huyện đến năm 2015.
………………………………………………………………. 113
3.1. Dự kiến diện tích trồng một số cây tính đến năm 2015 ……………………… 119
3.2. Dự kiến đào tạo bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn cho hộ nông
dân đến năm 2015 ………………………………………………………………………… 122
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
ix
DANH MỤC ĐỒ THỊ
2.1 Tình hình sử dụng đất 2007 ………………………………………………………………. 58
2.2 Tình hình dân số của huyện 2005-2007 ………………………………………………. 60
2.3 Sản lượng lương thực 2005-2007 ………………………………………………………. 65
2.4 Một số kết quả sản xuất qua 3 năm
…………………………………………………….. 75
2.5 Giới tính của chủ hộ điều tra
……………………………………………………………… 76
2.6 Tổng thu từ sản xuất nông lâm nghiệp
………………………………………………… 85
2.7 Thu nhập bình quân từ nông lâm nghiệp …………………………………………….. 89
2.8 Tổng thu- Chi phí- Thu nhập các hộ điều tra 2007
……………………………….. 90
2.9 Thu nhập từ NLN và từ ngoài NLN của hộ điều tra 2007
……………………… 92
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
1
MỞ ĐẦU
1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Kể từ khi chính thức gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO),
nền kinh tế nước ta tiếp tục tăng trưởng, đời sống nhân dân nói chung, nông
dân nói riêng không ngừng được cải thiện. Tuy nhiên, những khó khăn, thách
thức mà người nông dân đang phải đối mặt cũng không phải là ít.
Ðất nước ta đang từng bước hội nhập nền kinh tế thế giới, giành
nhiều thành tựu quan trọng trên tất cả các lĩnh vực đời sống kinh tế – xã
hội. Chất lượng cuộc sống mọi mặt của người dân nói chung, nông dân
nói riêng không ngừng được cải thiện. Ðó là kết quả đánh dấu cho những
bước đi năng động, khẳng định những quyết sách đúng đắn, sáng tạo
mang tầm chiến lược của Ðảng và Nhà nước ta khi nước ta chính thức trở
thành thành viên của (WTO).
Tuy nhiên, khu vực nông thôn (72% số dân sống ở nông thôn và 70%
lao động làm nghề nông nghiệp) cũng rất dễ bị tổn thương nhất bởi sự tác
động của các yếu tố có tính chất quy luật của nền kinh tế thị trường và các
yếu tố bất lợi khác. Từ thực trạng trên cho thấy đời sống của người nông dân
đang phải đối mặt không ít khó khăn. Sự phân hóa giàu nghèo, khoảng cách
phát triển giữa thành thị và nông thôn ngày càng dãn ra; tình trạng thất
nghiệp, mất việc làm ngày càng gia tăng do quỹ đất nông nghiệp hằng năm
thu hẹp lại dành cho sự phát triển đô thị hóa.
Phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn là nhiệm vụ quan trọng hàng
đầu của nước ta trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất
nước và hội nhập kinh tế quốc tế. Ý thức được tầm quan trọng của nông
nghiệp, nông thôn và nông dân, Đảng ta đã có nhiều chính sách đổi mới, đặc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
2
biệt là nghị quyết 10 của Bộ chính trị ban chấp hành trung ương khóa VI
Đảng Cộng sản Việt nam.
Hộ gia đình nông dân được xác định và trở thành đơn vị kinh tế sản
xuất kinh doanh tự chủ. Kinh tế hộ nông dân đã phát huy tính năng động
sáng tạo, tích cực trong sản xuất kinh doanh làm cho nông nghiệp nước ta
phát triển mạnh mẽ. Từ chỗ luôn thiếu lương thực nay trở thành nước xuất
khẩu gạo. Đời sống nông thôn, nông dân được cải thiện, nâng cao rõ rệt. Tuy
nhiên, đến nay vấn đề đặt ra là tiếp tục phát triển kinh tế hộ nông dân như thế
nào? Thực trạng, xu hướng phát triển của kinh tế hộ nông dân. Các mục tiêu,
phương hướng và giải pháp nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế hộ nông dân
trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Đó là những vấn đề lớn cần phải
được làm sáng tỏ về lý luận và thực tiễn.
Phú Lương là một huyện miền núi của tỉnh Thái Nguyên, trong những
năm qua cùng với sự phát triển kinh tế chung của cả nước, đời sống kinh tế
xã hội của nhân dân trong huyện cũng có nhiều thay đổi.
Vốn là một huyện miền núi, đất đai rộng lớn chủ yếu là đất đồi núi,
trình độ sản xuất thấp, việc phát triển kinh tế nông nghiệp nông thôn còn gặp
nhiều khó khăn, việc khai thác và sử dụng các nguồn lực của hộ nông dân
vẫn chưa tốt. Vấn đề phát triển kinh tế hộ nông dân trong tiến trình hội nhập
kinh tế quốc tế đang được các cấp uỷ Đảng, chính quyền, đoàn thể các ngành
và các nhà khoa học quan tâm. Những vấn đề cần làm rõ là: Hiện trạng kinh
tế hộ nông dân của huyện Phú Lương ra sao? Những giải pháp chủ yếu nào
nhằm phát triển kinh tế hộ nông dân trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc
tế? Đó là một số vấn đề đặt ra cần được các nhà khoa học nghiên cứu và giải
đáp. Để góp phần nghiên cứu và giải đáp những vấn đề trên, tôi lựa chọn đề tài:
“Phát triển kinh tế hộ nông dân ở huyện Phú Lương trong tiến trình hội nhập
kinh tế quốc tế”
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
3
2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
a. Mục tiêu chung
Trên cơ sở nghiên cứu thực trạng phát triển kinh tế hộ nông dân của
huyện Phú Lương, đề xuất một số giải pháp hữu hiệu nhằm thúc đẩy kinh tế
hộ nông dân huyện Phú Lương phát triển .
b. Mục tiêu cụ thể
– Góp phần hệ thống hoá và làm rõ một số vấn đề lý luận về phát triển
kinh tế hộ nông dân trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, đồng thời đi
sâu nghiên cứu tính đặc thù của kinh tế hộ nông dân huyện Phú Lương.
– Đánh giá đúng thực trạng phát triển của kinh tế hộ nông dân
huyện Phú Lương và phân tích những nhân tố ảnh hưởng đến sự phát
triển kinh tế hộ nông dân.
– Đề xuất các giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế hộ nông dân
huyện Phú Lương trong những năm tới.
3. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu là kinh tế hộ nông dân của các dân tộc trên địa
bàn huyện Phú Lương – Tỉnh Thái Nguyên.
4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU
-Về nội dung: tập trung nghiên cứu kinh tế hộ nông dân trong giai
đoạn hiện nay và một vài nhân tố chủ yếu tác động đến sự phát triển kinh tế
hộ nông dân trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Luận văn đề xuất các
giải pháp nhằm phát triển kinh tế hộ nông dân trong tiến trình hội nhập kinh
tế quốc tế, trong đó giải pháp kinh tế là chủ yếu.
– Về không gian: nghiên cứu kinh tế hộ nông dân huyện Phú
Lương, tập trung ở 3 xã: Yên Ninh, Động Đạt, Vô Tranh thuộc 3
vùng sinh thái khác nhau của huyện.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
4
– Về thời gian: Nghiên cứu sự phát tiển kinh tế hộ nông dân trong thời
gian từ năm 2005-2007, số liệu khảo sát thực trạng được điều tra năm 2007.
5. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN
Phần mở đầu
Chương 1: Cơ sở khoa học và phương pháp nghiên cứu
Chương 2: Thực trạng về phát triển kinh tế nông hộ tại huyện Phú
Lương – Tỉnh Thái Nguyên.
Chương 3: Phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm phát
triển kinh tế hộ nông dân ở huyện Phú Lương.
Kết luận
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
5
CHƢƠNG 1
CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1. CƠ SỞ KHOA HỌC
1.1.1. Cơ sở lý luận
1.1.1.1. Khái niệm hộ
Hộ đã có từ lâu đời, cho đến nay nó vẫn tồn tại và phát triển.
Trải qua mỗi thời kỳ kinh tế khác nhau, hộ và kinh tế hộ được biểu
hiện dưới nhiều hình thức khác nhau song vẫn có bản chất chung đó là
“Sự hoạt động sản xuất kinh doanh của các thành viên trong gia đình
cố gắng làm sao tạo ra nhiều của cải vật chất để nuôi sống và tăng
thêm tích luỹ cho gia đình và xã hội”.
Qua nghiên cứu cho thấy, có nhiều quan niệm của các nhà khoa học về hộ:
– Theo từ điển chuyên ngành kinh tế và từ điển ngôn ngữ “Hộ là tất cả
những người cùng sống chung trong một mái nhà. Nhóm người đó bao gồm
những người cùng chung huyết tộc và những người làm công”.
– Theo Liên hợp quốc “Hộ là những người cùng sống chung dưới một
mái nhà, cùng ăn chung và có chung một ngân quỹ”.
– Năm 1981, Harris (London – Anh) trong tác phẩm của mình cho
rằng: “Hộ là một đơn vị tự nhiên tạo nguồn lao động” ( 31, 28) và trên
góc độ này, nhóm các đại biểu thuộc trường phái “Hệ thống Thế Giới”
(Mỹ) là Smith (1985 – Martin và Beiltell (1987) có bổ sung thêm: “Hộ
là một đơn vị đảm bảo quá trình tái sản xuất nguồn lao động thông qua
việc tổ chức nguồn thu nhập chung” [32].
– Tại Hội thảo Quốc tế lần thứ 2 về quản lý nông trại tại Hà Lan (năm
1980) các đại biểu nhất trí cho rằng: “Hộ là đơn vị cơ bản của xã hội có liên
quan đến sản xuất, tiêu dùng, xem như là một đơn vị kinh tế” [21,11].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
6
Đây mới chủ yếu nêu lên những khía cạnh về khái niệm hộ tiêu biểu
nhất, mạnh khía cạnh này hay khía cạnh khác hoặc tổng hợp khái quát chung
nhưng vẫn còn có chỗ chưa đồng nhất. Tuy nhiên từ các quan niệm trên cho
thấy hộ được hiểu như sau:
– Trước hết, hộ là một tập hợp chủ yếu và phổ biến của những
thành viên có chung huyết thống, tuy vậy cũng có cá biệt trường hợp
thành viên của hộ không phải cùng chung huyết thống (con nuôi, người
tình nguyện và được sự đồng ý của các thành viên trong hộ công nhận
cùng chung hoạt động kinh tế lâu dài…).
– Hộ nhất thiết là một đơn vị kinh tế (chủ thể kinh tế), có nguồn lao
động và phân công lao động chung; có vốn và chương trình, kế hoạch sản
xuất kinh doanh chung, là đơn vị vừa sản xuất vừa tiêu dùng, có ngân quỹ
chung và được phân phối lợi ích theo thoả thuận có tính chất gia đình. Hộ
không phải là một thành phần kinh tế đồng nhất, mà hộ có thể thuộc thành
phần kinh tế cá thể, tư nhân, tập thể, Nhà nước…
– Hộ không đồng nhất với gia đình mặc dầu cùng chung huyết thống bởi
vì hộ là một đơn vị kinh tế riêng, còn gia đình có thể không phải là một đơn vị
kinh tế (ví dụ gia đình nhiều thế hệ cùng chung huyết thống, cùng chung một
mái nhà nhưng nguồn sinh sống và ngân quỹ lại độc lập với nhau….
1.1.1.2. Hộ nông dân
Về hộ nông dân, tác giả Frank Ellis định nghĩa “Hộ nông dân là
các hộ gia đình làm nông nghiệp, tự kiếm kế sinh nhai trên những mảnh
đất của mình, sử dụng chủ yếu sức lao động của gia đình để sản xuất,
thường nằm trong hệ thống kinh tế lớn hơn, nhưng chủ yếu đặc trưng
bởi sự tham gia cục bộ vào các thị trường và có xu hướng hoạt động
với mức độ không hoàn hảo cao” [19].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
7
Nhà khoa học Traianốp cho rằng “Hộ nông dân là đơn vị sản xuất rất
ổn định” và ông coi “hộ nông dân là đơn vị tuyệt vời để tăng trưởng và phát
triển nông nghiệp” [28, 8-12].
Luận điểm trên của ông đã được áp dụng rộng rãi trong chính sách
nông nghiệp tại nhiều nước trên thế giới, kể cả các nước phát triển.
Đồng tình với quan điểm trên của Traianốp, hai tác giả Mats
Lundahl và Tommy Bengtsson bổ sung và nhấn mạnh thêm “Hộ nông
dân là đơn vị sản xuất cơ bản” [28, tr.5]. Chính vì vậy, cải cách kinh tế
ở một số nước những thập kỷ gần đây đã thực sự coi hộ nông dân là đơn
vị sản xuất tự chủ và cơ bản, từ đó đã đạt được tốc độ tăng trưởng
nhanh trong sản xuất nông nghiệp và phát triển nông thôn.
Ở nước ta, có nhiều tác giả đề cập đến khái niệm hộ nông dân. Theo
nhà khoa học Lê Đình Thắng (năm 1993) cho rằng: “Nông hộ là tế bào kinh
tế xã hội, là hình thức kinh tế cơ sở trong nông nghiệp và nông thôn” [19, 5].
Đào Thế Tuấn (1997) cho rằng: “Hộ nông dân là những hộ chủ yếu hoạt
động nông nghiệp theo nghĩa rộng, bao gồm cả nghề rừng, nghề cá và hoạt
động phi nông nghiệp ở nông thôn”. Còn theo nhà khoa học Nguyễn Sinh
Cúc, trong phân tích điều tra nông thôn năm 2001 cho rằng: “Hộ nông
nghiệp là những hộ có toàn bộ hoặc 50% số lao động thường xuyên tham gia
trực tiếp hoặc gián tiếp các hoạt động trồng trọt, chăn nuôi, dịch vụ nông
nghiệp (làm đất, thuỷ nông, giống cây trồng, bảo vệ thực vật,…) và thông
thường nguồn sống chính của hộ dựa vào nông nghiệp” [6, 2].
Nghiên cứu những khái niệm trên đây về hộ nông dân của các tác giả
và theo nhận thức cá nhân, tôi cho rằng:
– Hộ nông dân là những hộ sống ở nông thôn, có ngành nghề sản
xuất chính là nông nghiệp, nguồn thu nhập và sinh sống chủ yếu bằng
nghề nông. Ngoài hoạt động nông nghiệp, hộ nông dân còn tham gia các
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
8
hoạt động phi nông nghiệp (như tiểu thủ công nghiệp, thương mại, dịch
vụ…) ở các mức độ khác nhau.
– Hộ nông dân là một đơn vị kinh tế cơ sở, vừa là một đơn vị sản
xuất vừa là một đơn vị tiêu dùng. Như vậy, hộ nông dân không thể là
một đơn vị kinh tế độc lập tuyệt đối và toàn năng, mà còn phải phụ
thuộc vào các hệ thống kinh tế lớn hơn của nền kinh tế quốc dân. Khi
trình độ phát triển lên mức cao của công nghiệp hoá, hiện đại hoá, thị
trường, xã hội càng mở rộng và đi vào chiều sâu, thì các hộ nông dân
càng phụ thuộc nhiều hơn vào các hệ thống kinh tế rộng lớn không chỉ
trong phạm vi một vùng, một nước. Điều này càng có ý nghĩa đối với
các hộ nông dân nước ta trong tình hình hiện nay.
1.1.1.3. Kinh tế hộ nông dân
Hộ nông dân là thực thể kinh tế văn hoá xã hội chủ yếu ở nông
thôn, vì vậy cần phải hệ thống lý thuyết về phát triển kinh tế hộ nông dân
làm nền tảng cho việc phân tích, đánh giá và xây dựng chiến lược phát
triển kinh tế nông thôn.
Sau các công trình nghiên cứu về kinh tế nông dân của C.Mác và
V.I.Lênin đã xuất hiện một xu hướng nghiên cứu về sự phát triển kinh tế
hộ nông dân.
Theo Hemery, Margolin (1988) thì “xã hội nông dân lạc hậu không
nhất thiết phải đi lên chủ nghĩa tư bản, mà có thể phát triển lên chế độ xã
hội khác bằng con đường phi tư bản chủ nghĩa” [33, 8].
Các tác giả của thuyết dân tuý cho rằng có nhiều con đường phát triển
của lịch sử, lịch sử không phải chỉ có một con đường phát triển mà nó tiến
hoá bằng các chu kỳ, mang tính chất vùng, có các thời kỳ trì trệ và tiến lên.
Do đó các nước đi sau có thể đuổi kịp, thậm chí có thể vượt các nước đi
trước. Phải đi lên chủ nghĩa xã hội bằng cách phục hồi nền văn minh nông
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
9
dân, chủ yếu là cộng đồng nông thôn và hợp tác xã thủ công nghiệp. Phải
tiến hành công nghiệp hoá do nhà nước. Chỉ có bằng cách này mới công
nghiệp hoá mà tránh được các nhược điểm của chủ nghĩa xã hội.
Trong quyển I của bộ Tư bản, C.Mác đã phân tích kỹ quá trình tước
đoạt ruộng đất của nông dân Anh một cách ồ ạt, làm phá vỡ nền nông nghiệp
truyền thống và sự hình thành của các tầng lớp trại chủ tư bản chủ nghĩa thuê
đất và vay vốn của địa chủ, bóc lột người làm thuê. Người dự đoán, kinh tế
hộ sẽ hoàn toàn bị xoá bỏ trong điều kiện phát triển đại công nghiệp. Nhưng
ở quyển III, C.Mác khẳng định, ngay ở Anh, với thời gian đã thấy hình thức
sản xuất nông nghiệp cơ bản được phát triển không phải là các nông trại lớn
mà là các nông trại gia đình, không dùng lao động làm thuê. Các nông trại
lớn không có khả năng cạnh tranh với nông trại gia đình.
V.I.Lênin cho rằng: “cải tạo tiểu nông không phải là tước đoạt
của họ mà phải tôn trọng sở hữu cá nhân của họ, khuyến khích họ liên
kết với nhau một cách tự nguyện để tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát
triển của chính họ”. Khi phân tích kết cấu xã hội nông dân nước Nga,
V.I.Lênin đã lưu ý, hộ nông dân khai thác triệt để năng lực sản xuất đáp
ứng những nhu cầu đa dạng của gia đình và xã hội. Ông đã chỉ ra năng
lực tự quyết định của quá trình sản xuất của hộ nông dân trong nền kinh
tế tự cung tự cấp, là mầm mống của những chiều hướng phát triển hàng
hoá khác nhau, chính nó sẽ tự phá vỡ các quan hệ khép kín của hộ dẫn
đến những quá trình sự vỡ kết cấu kinh tế” [33, 5].
David (1903) đã nhận xét rằng, chủ nghĩa tư bản không làm phá sản
nền sản xuất tiểu nông, nền kinh tế này có “ưu thế”, “ổn định”, nếu so với các
nông trại lớn tư bản chủ nghĩa.
Theo Tchayanov (1924), luận điểm cơ bản nhất của Tchayanov là
coi kinh tế hộ nông dân là một phương thức sản xuất tồn tại trong mọi
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
10
chế độ xã hội. Mỗi phương thức sản xuất có những quy luật phát triển
riêng của nó, và trong mỗi chế độ, nó tìm cách thích ứng với cơ chế
kinh tế hiện hành. Mục tiêu của hộ nông dân là có thu nhập cao không
kể thu nhập ấy do nguồn gốc nào, trồng trọt, chăn nuôi hay ngành nghề
đó là kết quả chung của lao động gia đình.
Khái niệm gốc để phân tích kinh tế gia đình là sự cân bằng lao
động – tiêu dùng giữa sự thoả mãn các nhu cầu của gia đình và sự nặng
nhọc của lao động. Sản lượng chung của hộ gia đình hàng năm trừ đi
chi phí sẽ là sản lượng thuần mà gia đình dùng để tiêu dùng, đầu tư sản
xuất và tiết kiệm. Mỗi hộ nông dân cố gắng đạt được một thoả mãn nhu
cầu thiết yếu bằng cách tạo một sự cân bằng giữa mức độ thoả mãn nhu
cầu của gia đình với mức độ nặng nhọc của lao động. Sự cân bằng này
thay đổi theo thời gian, theo cân bằng sinh học, do tỷ lệ giữa người tiêu
dùng và người lao động quyết định [33,12].
J.Harris (1982) trong bài giới thiệu cho cuốn sách “Phát triển nông thôn”
đã phân loại các công trình nghiên cứu về nông thôn, nông dân, nông nghiệp ra
ba xu hướng chính, đó là xu hướng tiếp cận hệ thống, mô hình ra quyết định và
tiếp cận cấu trúc lịch sử.
Vấn đề được tranh luận chủ yếu là, trong quá trình phát triển sản xuất
hàng hoá, xã hội nông thôn phân hoá thành tư bản nông nghiệp, người làm
thuê nông nghiệp hay là người nông dân sản xuất nhỏ, có đất đai, tư liệu sản
xuất kinh doanh bằng lao động gia đình vẫn tồn tại vì có được nông sản rẻ
hơn các nông trại tư bản chủ nghĩa.
Nghiên cứu sự phát triển của nền kinh tế nông dân ở các nước đang phát
triển gần đây Georgescu – Roegen (1960) cho thấy, nông trại nhỏ dùng lao động
cho đến lúc thu nhập ròng xuống đến số không và chủ yếu nhằm tăng sản lượng
của một đơn vị ruộng đất.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
11
Dandekar (1970) cho rằng có hai kiểu nông dân, một kiểu sản xuất
hàng hoá, chỉ đầu tư lao động đến lúc lãi bằng tiền lương và một kiểu tự túc,
chủ yếu đầu tư lao động nhằm tăng sản lượng đủ sống.
Nhiều công trình nghiên cứu (Vergopoulos – 1978), Taussig – 1978
cho thấy nông trại nhỏ gia đình hiệu quả hơn nông trại lớn tư bản chủ nghĩa,
và chính hình thức sản xuất này có lợi cho chủ nghĩa tư bản hơn vì khai thác
được cao nhất thặng dư lao động ở nông thôn và giữ được giá nông sản thấp.
Hayami và Kikuchi (1981) nghiên cứu sự thay đổi của kinh tế nông thôn
Đông Nam Á và thấy rằng, áp lực dân số trên ruộng đất ngày càng tăng, lãi do
đầu tư thêm lao động ngày càng giảm mặc dù có cải tiến kỹ thuật, nhưng giá
ruộng đất (địa tô) ngày càng tăng.
Năm 1989, Lipton cho rằng trong khoa học xã hội về phát triển
nông thôn hiện nay, phổ biến ba cách tiếp cận, đó là cách tiếp cận macxit
phân tích (Roemer – 1985); tiếp cận cổ điển mới (Krueger, 1974) và tiếp
cận hàng hoá tập thể (Olson, 1982). Ba tiếp cận trên về mặt lý luận, trong
thực tiễn đều thuộc về quan hệ giữa nhà nước và nông dân. Mối quan hệ
đó, thường theo các hướng là tăng thặng dư kinh tế của nông thôn;
chuyển thặng dư từ ngành này sang ngành khác; rút thặng dư và thúc đẩy
việc luân chuyển. Nhìn chung bất cứ một quá trình phát triển nào cũng
phải tăng thặng dư, quá trình này cần sự tác động của Nhà nước.
Tóm lại, có thể thấy kinh tế nông hộ là một hình thức cơ bản và tự chủ
trong nông nghiệp. Nó được hình thành và phát triển một cách khách quan, lâu
dài, dựa trên sự tư hữu các yếu tố sản xuất, là loại hình kinh tế có hiệu quả, phù
hợp với sản xuất nông nghiệp, thích ứng, tồn tại và phát triển trong mọi chế độ
kinh tế xã hội.
1.1.1.4. Phân loại hộ nông dân
– Căn cứ vào mục tiêu và cơ chế hoạt động gồm có:
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
12
+ Hộ nông dân hoàn toàn tự cấp không có phản ứng với thị trường.
Loại hộ này có mục tiêu là tối đa hoá lợi ích, đó là việc sản xuất các sản
phẩm cần thiết để tiêu dùng trong gia đình. Để có đủ sản phẩm, lao động
trong nông hộ phải hoạt động cật lực và đó cũng được coi như một lợi ích, để
có thể tự cấp tự túc cho sinh hoạt, sự hoạt động của họ phụ thuộc vào:
Khả năng mở rộng diện tích đất đai.
Có thị trường lao động để họ mua nhằm lấy lãi.
Có thị trường lao động để họ bán sức lao động để có thu nhập.
Có thị trường sản phẩm để trao đổi nhằm đáp ứng nhu cầu của mình.
+ Hộ nông dân sản xuất hàng hoá chủ yếu: loại hộ này có mục tiêu là
tối đa hoá lợi nhuận được biểu hiện rõ rệt và họ có phản ứng gay gắt với thị
trường vốn, ruộng đất, lao động.
– Theo tính chất của ngành sản xuất hộ gồm có:
+ Hộ thuần nông: là loại hộ chỉ thuần tuý sản xuất nông nghiệp.
+ Hộ chuyên nông: là loại hộ chuyên làm các ngành nghề như cơ khí,
mộc nề, rèn, sản xuất nguyên vật liệu xây dựng, vận tải, thủ công mỹ nghệ,
dệt, may, làm dịch vụ kỹ thuật cho nông nghiệp.
+ Hộ kiêm nông: là loại hộ vừa làm nông nghiệp vừa làm nghề tiểu
thủ công nghiệp, nhưng thu từ nông nghiệp là chính.
+ Hộ buôn bán: ở nơi đông dân cư, có quầy hàng hoặc buôn bán ở chợ.
Các loại hộ trên không ổn định mà có thể thay đổi khi điều kiện cho
phép, vì vậy sản xuất công nghiệp nông thôn, phát triển cơ cấu hạ tầng sản
xuất và xã hội ở nông thôn, mở rộng mạng lưới thương mại và dịch vụ,
chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp nông thôn để chuyển hộ độc canh
thuần nông sang đa ngành hoặc chuyên môn hoá. Từ đó làm cho lao động
nông nghiệp giảm, thu hút lao động dư thừa ở nông thôn hoặc làm cho đối
tượng phi nông nghiệp tăng lên [30].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
13
– Căn cứ vào mức thu nhập của nông hộ:
+ Hộ giầu
+ Hộ khá
+ Hộ Trung bình
+ Hộ nghèo
+ Hộ đói
Sự phân biệt này dựa vào quy định chung của cả nước hoặc quy định của
địa phương. Trong luận văn này để đơn giản cho việc phân loại hộ nông dân theo
thu nhập, tôi chia thành 3 nhóm như sau:
+ Nhóm 1: Hộ có thu nhập lớn hơn 17 triệu tại thời điểm điều tra
+ Nhóm 2: Hộ có thu nhâp khoảng nhỏ hơn 17 triệu và lớn hơn 12 triệu
+ Nhóm 3: Hộ có thu nhập nhỏ hơn 12 triệu tại thời điểm điều tra
1.1.1.5. Những nhân tố ảnh hưởng trong quá trình phát triển
kinh tế hộ nông dân.
* Nhóm nhân tố thuộc điều kiện tự nhiên:
– Vị trí địa lý và đất đai
Vị trí địa lý có ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất nông nghiệp và sự
phát triển của kinh tế hộ nông dân. Những hộ nông dân có vị trí thuận lợi
như: gần đường giao thông, gần các cơ sở chế biến nông sản, gần thị
trường tiêu thụ sản phẩm, gần trung tâm các khu công nghiệp, đô thị
lớn… sẽ có điều kiện phát triển kinh tế.
Sản xuất chủ yếu của hộ nông dân là nông nghiệp, đất đai là tư liệu
sản xuất đặc biệt và không thể thay thế trong quá trình sản xuất. Do vậy quy
mô đất đai, địa hình và tính chất nông hoá thổ nhưỡng có liên quan mật thiết
tới từng loại nông sản phẩm, tới số lượng và chất lượng sản phẩm, tới giá trị
sản phẩm và lợi nhuận thu được.
– Khí hậu thời tiết và môi trường sinh thái
