11618_Xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam – Thực trạng và giải pháp

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

XUẤT KHẨU THUỶ SẢN VIỆT NAM – THỰC
TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP

Lời mở đầu

sau hơn 16 năm đổi mới, nền kinh tế Việt Nam có nhiều chuyển biến mạnh mẽ.
Hoạt động xuất khẩu ngày càng phát triển, mang lại nguồn thu ngoại tệ quan trọng góp
phần đẩy nhanh công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Kim ngạch xuất
khẩu không ngừng tăng.Đạt được những kết quả trên có sự đóng góp quan trọng của
mặt hàng thuỷ sản xuất khẩu. Những năm gần đây, thuỷ sản luôn là một trong những
mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, chiếm tỷ trọng không nhỏ trong tổng kim
ngạch xuất khẩu. Cơ cấu mặt hàng thuỷ sản , thị trường xuất khẩu từng bước được đa
dạng hoá và mở rộng hơn. Sản xuất và xuất khẩu thuỷ sản giữ một vai trò quan trọng
trong nền kinh tế quốc dân, đóng góp vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế, thúc đẩy
sản xuất phát triển , giải quyết công ăn việc làm và cải thiện đời sống nhân dân. Ngoài
ra, xuất khẩu thuỷ sản còn góp phần cải thiện cán cân thanh toán quốc tế, là cơ sở để
mở rộng thúc đẩy các hoạt động kinh tế đối ngoại của Việt Nam.

Nhận thức được tầm quan trọng của ngành thuỷ sản trong sự phát triển kinh tế –
xã hội chung của cả nước, em chọn đề tài : “Xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam – Thực
trạng và giải pháp” để làm khoá luận tốt nghiệp.

Kết cấu của bản khóa luận ngoài lời mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham
khảo gồm có 3 chương với nội dung sau:
Chương 1: Lý luận chung về xuất khẩu thuỷ sản
Chương 2: Thực trạng xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam trong những năm
qua.
Chương 3:Phương hướng và một số giải pháp nhằm đẩy mạnh xuất khẩu
thuỷ sản của Việt Nam trong thời gian tới.

Em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ và hướng dẫn tận tình của thầy Nguyễn
Xuân Thiên, thư viện Đại học quốc gia Hà Nội, Thư viện Quốc Gia và khoa kinh tế-
Đại học Quốc gia đã giúp em hoàn thành khoá luận.

Với tầm kiến thức còn hạn hẹp nên không thể tránh được những thiếu sót, em
kính mong nhận được sự góp ý để đề tài có cơ hội được hoàn thiện hơn.

Chương 1
Lý luận chung về xuất khẩu thuỷ sản.
1.1.Hoạt động xuất khẩu.
1.1.1. Khái niệm.

Thương mại (Trade) có nghĩa là trao đổi hàng hoá giữa hai bên. Nếu các bên
cư trú tại những quốc gia khác nhau thì hoạt động thương mại này mang tính quốc
tế. Đây là một hình thức của các mối quan hệ kinh tế – xã hội và phản ánh sự phụ
thuộc lẫn nhau giữa những người sản xuất kinh doanh hàng hoá riêng biệt giữa các
quốc gia. Thông thường một trong các hàng hoá tham gia trao đổi là “tiền” (có thể là
đơn vị tiền tệ quốc gia của một bên, hoặc đồng tiền của nước thứ 3, hoặc vàng).
Trong trường hợp không có hàng hoá trao đổi nào là tiền thì quá trình buôn bán này
thuộc loại “hàng đổi hàng” – sự đổi trác trực tiếp của một hàng hoá vật phẩm hay
dịch vụ này để lấy hàng hoá hay dịch vụ khác. Các bên tham gia thương mại quốc tế
là các tổ chức (cơ quan nhà nước, công ty tư nhân) hoặc cá nhân.

Thương mại quốc tế ra đời và phát triển với quá trình phân công lao động quốc
tế. Thực tế cho thấy, xã hội càng phát triển, phân công lao động diễn ra ngày càng sâu
sắc. Điều đó phản ánh mối quan hệ phụ thuộc giữa các quốc gia ngày càng tăng lên.
Thương mại quốc tế vì thế ngày càng được mở rộng , đa dạng và phức tạp.

Thương mại quốc tế , bên cạnh đó còn xuất hiện từ các lợi thế về điều kiện tự
nhiên địa chính trị và xã hội giữa các quốc gia. Chính sự khác nhau đó nên khi mỗi
nước chuyên môn hoá sản xuất và xuất khẩu hàng hoá của mình , để nhập khẩu những
hàng hoá cần thiết từ nước ngoài. Điều này có thể thấy rõ hơn qua lý thuyết lợi thế so
sánh của nhà kinh tế học người Anh David Ricardo(1817). Lý thuyết này khẳng định
nếu mỗi nước chuyên môn hóa và các sản phẩm mà nước đó có lợi thế tương đối thì
thương mại sẽ có lợi cho cả hai bên. Thậm chí nếu một quốc gia hoàn toàn kém lợi thế
so sánh so với các nước khác thì họ vẫn có lợi khi tham gia thương mại quốc tế thông
qua chuyên môn hoá sản xuất và xuất khẩu các loại hàng hoá mà việc sản xuất chúng
gặp ít bất lợi nhất.

Mặt khác, thương mại quốc tế được bắt nguồn từ sự chênh lệch chi phí cơ hội
giữa các nước. Chính sự chênh lệch chi phí tương đối giữa các quốc gia trong sản xuất
quyết định phương thức thương mại quốc tế.

Ngày nay, dưới sự tác động mạnh mẽ của các xu hướng vận động của nền kinh
tế thế giới , đặc biệt là sự tác động ngày càng tăng của xu hướng khu vực hoá, toàn cầu
hoá, thương mại quốc tế đã trở thành quy luật mang tính tất yếu khách quan. Sở dĩ như
vậy vì khu vực hoá, toàn cầu hoá là một xu thế khách quan và quan trọng nhất của
phát triển kinh tế thế giới trong thế kỷ 21. Nó đặt ra các yêu cầu phát triển đối với nền
công nghệ toàn cầu, trước hết là vai trò của tin học, viễn thông liên lạc, vận tải. Chính
sự phát triển của các công nghệ này sẽ thu hẹp khoảng cách giữa các quốc gia cũng
như khu vực. Bên cạnh đó, xu thế khu vực hoá, toàn cầu hoá còn yêu cầu các quan hệ
kinh tế quốc tế, trước hết là quan hệ thưương mại, đầu tư vượt ra khỏi biên giới quốc
gia và đòi hỏi một không gian toàn cầu cho các quan hệ đó hoạt động.

Thương mại quốc tế đóng vai trò rất quan trọng trong thế giới hiện đại và được
xem như điều kiện tiền đề cho sự phát triển kinh tế của một quốc gia. Thương mại
quốc tế cho phép thay đổi cơ cấu sản xuất và nâng cao mức tiêu dùng dân cư. Bên
cạnh đó, nó còn là điều kiện tối cần thiết cho việc thực hiện chuyên môn hoá sâu để có
hiệu quả cao trong nhiều ngành công nghiệp hiện đại. Thương mại quốc tế và những
lợi ích do nó mang lại đã làm cho thương mại và thị trường thế giới trở thành nguồn
lực của nền kinh tế quốc dân, là nguồn tiết kiệm nước ngoài, là nhân tố kích thích sự
phát triển của lực lượng sản xuất , của khoa học công nghệ. Thương mại quốc tế vừa
là cầu nối kinh tế của mỗi quốc gia với các nước khác trên thế giới, vừa là nguồn hậu
cần cho sản xuất và đời sống của toàn xã hội văn minh hơn, thịnh vượng hơn.

Nhận thức điều đó, Đảng và Nhà nước ta đã có những hướng đi mới trong
đường lối chính sách của mình. Từ tư tưởng tự cung tự cấp đến nay chúng ta đã tạo
mọi điều kiện để mở rộng giao lưu kinh tế với nước ngoài, mở rộng để thu hút mọi
nguồn vốn đầu tư. Với chính sách đa dạng hoá, đa phương hoá các quan hệ kinh tế
quốc dân, mở cửa và hướng mạnh ra xuất khẩu để làm cho nền kinh tế nước ta sống
dậy, hoạt động ngoại thương trong những năm qua đã thu được những thành tựu đáng
kể, đặc biệt là lĩnh vực xuât khẩu. Kim ngạch xuât khẩu hơn 10 năm trở lại đây đã liên
tục tăng với tốc độ hàng năm khoảng trên dưới 20%, đóng góp một phần không nhỏ
vào phát triển kinh tế đất nước. Chính vì vậy, Nghị quyết Đại Hội VIII của Đảng đã
nhấn mạnh: “ Gĩư vững độc lập tự chủ đi đôi với mở rộng hợp tác quốc tế, đa phương
hoá, đa dạng hoá quan hệ đối ngoại. Dựa vào nguồn lực trong nước là chính đi đôi
với tranh thủ tối đa các nguồn lực bên ngoài, xây dựng một nền kinh tế mở, hội nhập
với khu vực và thế giới, hướng mạnh về xuât khẩu đồng thời thay thế nhập khẩu bằng
những sản phẩm sản xuất trong nước có hiệu quả.”

1.1.2.Các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động xuất khẩu :

Qúa trình xuất khẩu hàng hoá của một quốc gia phụ thuộc vào nhiều yếu tố,
trong đó có các yếu tố cơ bản sau:
1.1.2.1. Yếu tố kinh tế.

Thị trường cần có sức múa, cũng như người mua. Sự thay đổi các thông số kinh
tế như thu nhập, chi phí sinh hoạt, lãi suất và kết cấu tiết kiệm của một quốc gia có tác
động tức thời đến thương trường, các nhà quản trị cần hiểu rõ những khuynh hướng
chính yếu diễn ra trong các vấn đề này. Một yếu tố cơ bản để phản ánh kích thước của
thị trường tiềm năng đó là dân số, quan trọng hơn nữa họ phải nghiên cứu so sánh tốc
độ của GNP tăng so với tốc độ dân số để dự đoán khả năng mở rộng thị trường của
quốc gia đó.

Để định hình yêu cầu về sản phẩm và dịhc vụ, công ty kinh doanh quốc tế phải
tiến hành cơ cấu công nghiệp của một quốc gia với những đặc điểm khác nhau của nền
kinh tế như: Những quốc gia mà nên kinh tế chỉ đủ sinh tồn thì ít cống hiến thời cơ
cho hoạt động xuất khẩu của công ty, còn những quốc gia có nền kinh tế đang công
nghiệp hoá sẽ tạo điều kiện triển vọng, mở ra nhiều thời cơ kinh doanh cho các công
ty kinh doanh quốc tế.

1.1.2.2. Môi trường văn hoá – xã hội.

Người ta lớn lên trong một xã hội đặc thù nào đó. Đó là môi trường hình thành
các niềm tin cơ bản, các giá trị và những tiêu chuẩn của họ, là nơi xác định mối quan
hệ giữa họ với người khác. Những đặc tính văn hoá sau đây có thể ảnh hưởng đến
quyết định tiếp thị:

Tính bền vững của những giá trị văn hoá cốt lõi: Dân chúng trong bất cứ xã hội
nào cũng đều lưu giữ một số giá trị và niềm tin, chúng mang tính bất di bất dịch khá
cao. Những niềm tin và giá trị thức cấp thì dễ thay đổi hơn, các nhà quản lý có cơ may
làm thay đổi yếu tố này nhunưg ít cơ may làm thay đổi giá trị cốt lõi của chúng.

Các tiểu văn hoá và sự chuyển biến trong các giá trị văn hoá thứ cấp. Mỗi xã
hội đều chứa đựng những tiểu văn hoá, chúgn được nảy sinh từ khung cảnh và kinh
nghiệm sống chung của từng nhóm người. Mặc dù các giá trị văn hoá cốt lõi là khá
bền vững, nhưng những biến đổi văn hoá cũng vẫn xảy ra và rất khác nhau ở mối
nước. Trong thực tế các nhà quản trị marketing rất khó có khả năng nhần thức chính
xác mà chỉ tiên đoán những chuyển biến để lựa chọn ra những tiểu văn hoá làm thị
trường trọng điểm của mình.

1.1.2.3.Môi trường chính trị – pháp luật.

Các quyết định kinh doanh chịu tác động mạnh mẽ của những tiến triển trong
môi truơnừg chính trị và pháp luật.Môi trường này được tạo ra từ các luật lệ, cơ quan
chính quyền và những nhóm áp lực đã gây ảnh hưởng và ràng buộc tới mọi tổ chức và
cá nhân trong xã hội. Các nhà quản lý tiếp thị cần phải xem xét những xu hướng chính
yếu và những điều bí ẩn chứa đó để đưa ra những quyết định có hiệu quả.Pháp lý điều
tiết hoạt động của doanh nghiệp.

Các nhà tiếp thị phải có sự hiểu biết thấu đáo các đạo luật quan trọng đang bảo
vệ sự cạnh tranh, người tiêu thụ và những lợi ích rộng lớn của xã hội. Vì những điều
luật mới, với sự cưỡng chế năng động hơn có thể tạo thành áp lực hạn chế sự tự do của
nhà tiếp thị. Nên họ cần thông báo rõ ràng hàng hoá của mình với các bộ phận pháp lý
và giao tế của công ty để tập hợp thành các quyết định quản lý chung.

1.1.2.4.Yếu tố cạnh tranh.
Lợi thế cạnh tranh của một quốc gia là ưu thế giữa các quốc gia về lao động,
vốn và sự thiên phú tự nhiên về tài nguyên, đất đai. Phải sử dụng các lợi thế này để tạo
ra sản phẩm có chi phí thấp. Tuy nhiên lợi thế cạnh tanh của bất kỳ nước nào cũng có
tính chất tương đối, luôn luôn trong quá trình biến động và phát triển. Vì vậy cơ cấu
xuất khẩu theo mặt hàng cũng phải thay đổi. Tính quy luật của sự thay đổi cơ cấu sản
phẩm xuất khẩu là chuyển dần từ sản phẩm sử dụng nhiều lao động rẻ, không cần tay
nghề cao như sản phẩm dệt may, da giày…sang các sản phẩm xuất khẩu sử dụng nhiều
lao động có tay nghề cao như ngành hoá chất, điện tử, sắt thép, ô tô…Cuối cùng là
chuyển sang các sản phẩm cần nhiều vốn và công nghệ, điện tử, sắt thép, ô tô…Cuối
cùng là chuyển sang các sản phẩm cần nhiều vốn và công nghệ cao như cơ khí chính
xác, tự động hoá, thiết bị viễn thông…
1.2.Vai trò và tiềm năng xuất khẩu thuỷ sản của Việt Nam .
1.2.1.Vai trò của xuất khẩu thuỷ sản trong nền kinh tế.

Trong nền kinh tế nước ta, thuỷ sản là một trong những ngành có nhiều khả
năng và tiềm năng huy động để phát triển, có thể đạt được tốc độ tăng trưởng cao vào
những năm tới và tiến kịp các nước trong khu vực nếu có các chính sách thích hợp và
được đầu tư thoả đáng. Sự giàu về tài nguyên, khí hậu thuận lợi, đa dạng sinh thái đã
khiến cho ngành thuỷ sản nước ta có nhiều ưu thế phát triển quá trình công nghiệp
hoá, hiện đại hoá đất nước. Ngành thuỷ sản từ một lĩnh vực nhỏ bé thuộc khối nông
nghiệp, đã vươn lên thành một ngành kinh tế quan trọng , mũi nhọn của đất nước.

Trong những năm qua, xuất khẩu thuỷ sản đã có những đóng góp hết sức to
lớn, trở thành động lực thúc đẩy kinh tế thuỷ sản phát triển nói riêng và sự tăng trưởng
kinh tế Việt Nam nói chung. Hàng năm, xuất khẩu thuỷ sản đã đem lại nguồn ngoại tệ
rất lớn cho đất nước, từ 285,4 triệu USD năm 1991 đến nay thuỷ sản đã trở thành một
trong bốn ngành dẫn đầu về kim ngạch xuất khẩu cả nước(chỉ đứng sau dầu thô, dệt
may và giầy da) đến năm 2004 con số đã là 2,359 tỷ USD. Như vậy cùng với các mặt
hàng xuất khẩu khác, xuất khẩu thuỷ sản đã góp phần rất lớn trong việc tạo ra nguồn
vốn cho sự công nghiệp hoá – hiện đại hoá mà chúng ta đang tiến hành.

Thuỷ sản là một trong những mặt hàng chúng ta có khả năng cạnh tranh, có
triển vọng phát triển, góp phần tăng trưởng kinh tế, xuất khẩu thu ngoại tệ, đồng thời
góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế để đời sống nhân dân ngày càng khá hơn. Từ một
lĩnh vực kinh tế còn yếu về cơ sở vật chất kỹ thuật, ngành thuỷ sản đã vươn lên, đóng
góp tích cực vào quá trình xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật, mở rộng thị trường trong
và ngoài nước, sản xuất hàng hoá phát triển, lấy xuất khẩu làm mũi nhọn. Trong
những năm qua, xuất khẩu thuỷ sản vẫn tăng đều về khối lượng và giá trị kim ngạch
xuất khẩu vươn lên đỉnh cao mới, đặc biệt năm 2002 đã vượt qua ngưỡng 2 tỷ
USD.Với vai trò khai thông thị trường, xuất khẩu thuỷ sản đã thúc đẩy sự phát triển
đối với khâu nuôi trồng và khai thác nguyên liệu. Trong khai thác hải sản, nghề cá
nhân dân đã được tổ chức quản lý và hợp tác theo đơn vị truyền nghề, khuyến khích
trang bị tàu thuyền có công suất lớn, có khả năng đánh bắt ở vùng biển khơi. Do đó
không chỉ đảm bảo hiệu quả kinh tế mà còn mang ý nghĩa chính trị và bảo vệ an ninh
quốc phòng đất nước. Bên cạnh đó, phong trào nuôi trồng thuỷ sản đã phát triển mạnh
mẽ trong phạm vi cả nước, các hình thức nuôi thâm canh, nuôi xen canh tôm – lúa,
tôm – cá…đựoc thực hiện rộng rãi. Mạng lưới sản xuất giống cũng đã được hình thành
ở hầu hết các tỉnh ven biển, đáp ứng yêu cầu sản xuất của dân. Như vậy, nuôi trồng
thuỷ sản đã hình thành một ngành sản xuất chính, có vị trí quan trọng trong tạo ra việc
làm, sản xuất mặt hàng xuất khẩu.

Thêm vào đó, công nghiệp chế biến thuỷ sản với 172 cơ sở đã đóng vai trò to
lớn hàng đầu về công nghiệp chế biến thực phẩm trong cả nước và thu hút nguyên liệu
sản xuất hàng hoá xuất khẩu. Sự ra đời hàng loạt nhà máy chế biến thế hệ mới bên
cạnh các nhà máy được nâng cấp với quy mô lớn, công nghệ hiện đại đã góp phần đưa
công nghệ chế biến thuỷ sản Việt Nam lên thứ hạng cao trên thế giới.
Hơn thế nữa, với tiềm năng xuất khẩu lớn, hiện nay ngành thuỷ sản Việt Nam
đã thu hút được trên 30 vạn lao động nhàn rỗi và ít có tay nghề thông qua sản xuất
hàng xuất khẩu, giải quyết tốt công ăn việc làm, góp phần cải thiện đời sống nhân dân,
ổn định xã hội. Đồng thời, sự phát triển của ngành có thể đem lại cơ hội phát triển cho
những ngành khác liên quan như : sản xuất nuôi trồng, chăn nuôi, hoá chất…có điều
kiện phát triển. Không những thế, ngành còn có khả năng phát triển trên mọi vùng
kinh tế trọng điểm của đất nước, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo vùng lãnh
thổ theo hướng hợp lý. Bên cạnh đó, thông qua việc xuất khẩu mặt hàng thuỷ sản, Việt
Nam đã thâm nhập thị trường thế giới từ đó mở rộng và thúc đẩy sự phát triển mối
quan hệ kinh tế đối ngoại giữa Việt Nam và các nước khác.
Ngoài ra, do yêu cầu của thị trường thế giới và cũng do cạnh tranh khốc liệt mà
các đơn vị sản xuất hàng thuỷ sản luôn tìm tòi, cải tiến mẫu mã, chất lượng sản phẩm
nhằm đáp ứng một cách tôt nhất nhu cầu của thị trường. Từ đó góp phần đáp ứng tốt
hơn nhu cầu thị trường nội địa, đóng góp cho sự tăng trưởng GDP của đất nước.
Như vậy, với ưu thế là sự phù hợp với giai đoạn đầu của quá trình công nghiệp
hoá đất nước, thu hút nhiều lao động, tạo ra khoản thu ngoại tệ lớn về cho đất nước
xuất khẩu thuỷ sản đã và đang có vị trí, vai trò rất quan trọng trong hệ thống các mặt
hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam .

1.2.2.Tiềm năng xuất khẩu thuỷ sản của Việt Nam.
1.2.2.1.Tiềm năng về điều kiện tự nhiên.

Nằm trong khu vực Biển Đông, Việt Nam đã sớm là một quốc gia biển. Đánh
bắt hải sản, vận tải biển và buôn bán trên biển là một bộ phận cấu thành của nền văn
hoá ngay từ thuở sơ khai. Biển Việt Nam có tính chất như một vùng biển kín. Vịnh
Bắc Bộ tương đối nông, mức sâu nhất không quá 90 mét, đáy biển bằng phẳng nằm
tronh khu vực Biển Đông. Bờ biển dài 3260km, có vùng đặc quyền kinh tế biển
khoảng 1 triệu km2 cùng hàng nghìn đảo lớn nhỏ.

Nhờ đặc điểm địa hình, biển nước ta thuộc loại giàu hải sản. Riêng vùng biển
đặc quyền kinh tế với độ rộng hơn 200 hải lý và có khoảng hơn 2000 loài cá biển,
trong đó có hơn 100 loài tôm biển, 53 loài mực, 650 loài rong biển, 12 loài rắn biển và
có 4 loài rùa biển, ngoài ra còn có nhiều loại đặc sản quý hiếm khác: yến sào, sò
huyết, ngọc trai, điệp, san hô đỏ.Hàng năm cung cấp khoảng 1,7 triệu tấn hải sản các
loài chưa kể hàng trăm ngàn tân nhuyễn thể vỏ cứng. Theo tài liệu điều tra nguồn lợi
thuỷ sản của viện nghiên cứu Hải Phòng, thì tổng trữ lượng thuỷ sản từ các nguồn
rong biển trong vùng nước thuộc quyền tài phán của Việt Nam hiện ước tính khoảng
1,2 đến 1,5 triệu tấn/ năm. Về môi trường , nếu biết tận dụng mặt nước của các ao,
vịnh, biển, các vùng đất nhiễm mặn ven biển và đất hoang hoá cao triều để mở rộng
thêm diện tích nuôi kết hợp với đầu tư chuyển đổi công nghệ, nâng cao năng suất nuôi
trồng thì tới năm 2005 ta hoàn toàn có khả năng thu được hơn 1 triệu tấn hải sản nuôi,
trong đó có các loại đem lại giá trị xuất khẩu cao.

Việt Nam có vị trí địa lý mà ở đó có điều kiện tự nhiên rất thuận lợi để các loài
thuỷ sinh vật quần tụ, sinh sôi và phát triển. Mặc dù có đôi nét khác biệt giữa ba vùng
Bắc, Trung, Nam nhưng nhìn chung cả nước mang sắc thái 2 mùa mưa khô rất rõ nét.
Mỗi vùng lại tập trung nhiều loại hải sản khác nhau làm cho nguồn hải sản nước ta
ngày càng phong phú và đa dạng hơn chẳng hạn: Trung Bộ có rất nhiều cá,tôm
hùm…; Bắc Bộ có tôm he, cá…Nam bộ có nhiều mực. Tuy vậy nguồn lợi biển không
phải là vô tận, do đó nếu chúng ta không có chính sách và biện pháp khai thác hợp lý,
đúng đắn thì nguồn lợi hải sản sẽ bị cạn kiệt nhanh chóng.

1.2.2.2.Tiềm năng về nguồn nhân lực.

Với trên 80% dân số sống ở nông thôn, trên 70% lao động nông nghiệp trong
tổng lực lượng lao động của cả nước, có thể nói nguồn nhân lực phát triển dồi dào với
hàng chục triệu hộ nông dân vừa làm ruộng nông nghiệp vừa nuôi trồng và khai thác
thuỷ sản . Trên 4 triệu dân sống ở vùng triều và khoảng 1 triệu người sống ở các đầm,
phá, tuyến đảo thuộc 28 tỉnh thành phố có biển, hàng nằm đã tạo ra một lực lượng lao
động đáng kể trong ngành thuỷ sản. Chính do sự tăng lên ngày càng nhanh và liên tục
của lực lượng lao động làm cho lực lượng cung ứng lao động dồi dào làm giá cả lao
động thấp hơn nhiều so với khu vực và thế giới. Thêm nữa, người Việt Nam lại có
truyền thống cần cù, yêu lao động, không quản khó nhọc, đa số dân cư quen sống với
sông nước vì vậy rất có kinh nghiệm trong nghề đi biển.
1.3.Kinh nghiệm xuất khẩu thuỷ sản của một số nước.

Với lợi thế là người đi sau, xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam có thể nghiên cứu và
học hỏi kinh nghiệm của các nước. Qua đó, một mặt có thể giúp ngành khai thác và sử
dụng hết tiềm năng của mình một cách có hiệu quả, thúc đẩy tăng trưởng và phát triển;
mặt khác có thể tránh được những sai lầm mà đi kèm với nó là những chi phí và thiệt
hại không nhỏ.
 Tập trung nỗ lực phát triển và tiếp thị sản phẩm, duy trì tính cạnh tranh của
hàng hoá nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao đối với thuỷ sản đặc biệt là thuỷ sản
chế biến sẵn.
Các biện pháp có thể sử dụng ở đây gồm:
– Thích nghi điều kiện sản xuất với khả năng cung cấp nguồn nguyên liệu biến
động.
– Tăng cường chú ý vào lĩnh vực phân phối.
– Tăng cường tính cạnh tranh của ngành trên thị trường xuất khẩu.
– Đẩy mạnh nhu cầu của người tiêu dùng với sự hợp tác thúc đẩy của công nghệ
và sức hút thị trường.
– Tập trung vào sản phẩm có công dụng đặc biệt và có giá trị dinh dưỡng.
– Chú trọng sản xuất chuyên ngành và tinh chế sản phẩm.
Bên cạnh những giải pháp trên có thể tham khảo các biện pháp trong phạm vi
vấn đề này của Indonexia. Đó là tăng cường hợp tác với các nước khác để vượt qua
những trở ngại thương mại như lệnh cấm vận, vi phạm xuất khẩu. Bên cạnh đó các
hoạt động xúc tiến sản phẩm được tiến hành thông qua việc phân phát sách giới thiệu
và tờ bườm quảng cáo nhằm cung cấp thông tin của Indonexia liên quan “ đánh cá có
trách nhiệm” và “thương mại có trách nhiệm”, đồng thời tăng cường tổ chức các cuộc
triển lãm tại các thị trường lớn như: Mỹ, Trung Quốc, Trung Đông, Châu Âu…
Đối với Trung Quốc, điều đáng lưu ý là họ đã tạo mặt hàng chủ đạo riêng trong
cơ cấu hàng xuất khẩu ở mỗi thị trường nhập khẩu. Điều này đã tạo ra thế mạnh về
cạnh tranh, về khối lượng và giá tương đối hiệu quả như cá chình vào thị trường Nhật
Bản, tôm vào Mỹ, cá hồ và cá đù vàng vào Hàn Quốc, cá philê đông lạnh vào EU.
 Quản lý chặt chẽ đi đôi với không ngừng cải thiện chất lượng.
Để sử dụng một cách có hiệu quả nguồn lợi thuỷ sản, giảm bớt thua lỗ do chất
lượng giảm sút và đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm cho các sản phẩm thuỷ sản xuất
khẩu và tiêu dùng thì việc kiểm soát chất lượng là rất cần thiết. Những nỗ lực để cải
thiện chất lượng không chỉ dành cho những sản phẩm sau thu hoạch mà còn cho cả
giai đoạn trước khi thu hoạch và công đoạn sản xuất.
Chính sách phát triển nghề cá của Indonexia cũng đã khẳng định lại vấn đề này.
Trong hoạt động khai thác, mọi nỗ lực được lên kế hoạch thông qua việc giám sát và
huấn luyện cách phân loại và trợ giá. Điều đó được sự hỗ trợ của cơ sở hạ tầng nghề cá
ngày càng được hoàn thiện, cung cấp các phương tiện bốc dỡ và chợ bán đấu giá cung
cấp nước sạch, nước đã cũng như xử lý chất thải. Đặc biệt đối với những nỗ lực đối
với chế biến cá được đề ra thông qua chỉ dẫn và đào tạo các nhân viên làm công tác
chế biến cá được đề ra thông qua chỉ dẫn và đào tạo các nhân viên làm công tác chế
biến cá được đề ra thông qua chỉ dẫn và đào tạo các nhân viên làm công tác chế biến
và kiểm tra chất lượng. Trong nuôi trồng thuỷ sản, hoạt động nhằm nâng cao chất
lượng được thực hiện bằng cách cung cấp các thiết bị xử lý tôm tại các khu vực ao
nuôi được cung cấp nguồn nước ngọt, kho lạnh và các phương tiện xử lý khác. Việc
phân phối thuỷ sản sẽ được cải tiến thông qua những phương tiện vận tải phù hợp với
các tiêu chuẩn đề ra. Bên cạnh đó, hoạt động của Trung tâm Quốc gia về kiểm tra chất
lượng thuỷ sản và phát triển chế biến(NCQC), Phòng thí nghiệm kiểm tra chất lượng
và thanh tra thuỷ sản (FIQC) đã được tiến hành thông qua việc cung cấp cơ sở hạ tầng
cho việc hỗ trợ kiểm tra chất lượng và phát triển nguồn nhân lực thông qua đào tạo.
Cũng về vấn đề này, Chính phủ Trung Quốc cũng đã có những biện pháp giúp
họ duy trì được vị thế của mình và các mục tiêu ngoại thương năm 2001 khi họ gặp
nhiều khó khăn về thị trường. Đó là việc EU đã ra lệnh cấm nhập khẩu thuỷ sản của
Trung Quốc về lý do vệ sinh và dư lượng kháng sinh, Mỹ gây nhiều sức ép đòi áp
dụng chống phá giá đối với tôm sông và Canada tăng cường kiểm tra dư lượng ở mức
rất thấp như của EU. Đứng trước tình hình đó, Trung Quốc đã tiến hành kiểm tra hàng
hoá nhập khẩu thuỷ sản chặt chẽ hơn vì bên cạnh nguồn cung cấp từ khai thác và nuôi
trồng, hàng năm Trung Quốc vẫn phải nhập khẩu một khối lượng rất lớn. Mặt khác,
chính phủ cũng không ngừng củng cố lại hệ thống quản lý chất lượng, tiến hành các
biện pháp đấu tranh tương đối mạnh mẽ trên lĩnh vực thương mại song phương và kiên
quyết xử lý nghiêm khắc các lô hàng vi phạm quy định.
 Đảm bảo yếu tố bền vững trong nuôi trồng và khai thác.
Hai thập kỷ 80 và 90 đã ghi nhận 2 thời kỳ phát triển quan trọng nhất sản lượng
của ngành thuỷ sản Trung Quốc nhờ việc áp dụng những chính sách mở cửa ra thế giới
của Chính Phủ và công cuộc cải cách cơ cấu kinh tế và hệ thống tiếp thị trong ngành
thuỷ sản. Tuy nhiên do sự phát triển không mang tính bền vững về mặt môi trường và
bảo vệ nguồn lợi đã gây ra hậu quả lạm thác, năng suất và chất lượng thuỷ sản giảm
mạnh, nhiều loại được khai thác thông thường nay đã giảm hẳn như cá đù vàng, ca nục
xanh, cá thu, cá chình… Từ năm 1999, lần đầu tiên trong 60 năm qua, sản lượng khai
thác hải sản của Trung Quốc bị giảm sút.
Trước tình hình đó, từ năm 1999, Trung Quốc đã ban hành “Chính sách mới về
khai thác biển nhằm bảo vệ nguồn lợi hải sản và môi trường sinh thái”. Một số biện
pháp đã được thực thi như cấm khai thác ở các ngư trường trọng điểm nhấn vào những
khoảng thời gian nhất định. Đồng thời Trung Quốc cũng thực hiện cấm khai thác theo
mùa. Điều này tất nhiên dẫn đến tình trạng thu hẹp công ăn việc làm của ngư dân ven
biển nhưng hiệu quả sinh thái là rõ rệt.
Chính sách khai thác biển mới cũng chi phối cả việc quản lý tàu thuyền khai
thác. ở Trung Quốc , số lượng tàu cá cỡ nhỏ và vừa là quá lớn, không thể kiểm soát
được. Vì thế để có thể đánh bắt xa bờ và bảo vệ nguồn lợi ven bờ, Chính phủ đã tiến
hành cải tổ triệt để các đội tàu quá cồng kềnh, không cho phép đóng tàu mới cỡ nhỏ,
giải thể các tàu quá cũ, cấm tàu khai thác không có đăng ký…Để bảo vệ nguồn lợi hải
sản trong vùng biển của mình, bên cạnh đó, Trung Quốc chủ trương mở rộng địa bàn
khai thác ra nước ngoài trên cơ sở ký kết các Hiệp định nghề cá với các nước trong
khu vực như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Indonexia…không chỉ các nước trong khu vực mà
Trung Quốc còn mở rộng liên doanh liên kết với các nước trong khu vực mà Trung
Quốc còn mở rộng liên doanh liên kết với các nước trên khắp châu lục để đưa các đội
tàu viễn dương của mình ra ngư trường quốc tế. Bằng cách đó, chỉ sau một thời gian
ngắn, đội tàu cá ngừ của Trung Quốc đã có mặt ở vùng biển Châu Đại Dương, ấn Độ
Dương, đội tàu khai thác mực đã đến vùng biển Nam Mỹ. Trong sản lượng khai thác ở
Trung Quốc , tôm biển là mặt hàng có sản lượng cao và tương đối ổn định. Có được
kết quả đó là do họ sớm thực thi tối đa việc khai thác loại tôm he quý hiếm và tích cực
sản xuất giống tôm nhân tạo chất lượng cao để thả xuống biển nhằm duy trì nguồn lợi
quốc gia
Ngoài hạn chế khai thác và quản lý tàu thuyền còn phải kể đến chủ trương gia
công chế biến nhằm bảo vệ nguồn lợi. Càng ngày, gia công chế biến trong cơ cấu
ngoại thương và ở từng thị trường chiếm tỷ trọng ngày càng lớn. Điều này hoàn toàn
phù hợp với thực tiễn nghề cá hiện nay của Trung Quốc trong khi họ giữ mức khai
thác tăng trưởng không(0). Đáng chú ý là ngoài tác dụng bảo vệ nguồn lợi hải sản, bảo
vệ môi trường biển chính sách này còn đảm bảo nguồn nguyên liệu cho nhà xuất khẩu
và tạo thêm việc làm cho người dân.
Nếu trong hoạt động khai thác có những vấn đề phải đề cập như trên thì trong
khâu nuôi trồng cũng có những điều mà những quốc gia đi sau cần phải rút kinh
nghiệm. Đó là tình trạng sản xuất thiếu quy hoạch, tự phát, người nông dân thiếu hiểu
biế kỹ thuật nuôi…hậu quả là làm ô nhiễm môi trường sinh thái và đe doạ phát triển
bền vững.
Trước tình hình đó, ngành thuỷ sản Trung Quốc đã thực hiện nhiều biện pháp
khắc phục như xây dựng lại quy hoạch ngành với quy hoạch vùng và lãnh thổ nhằm
phát triển thuỷ sản theo hướng ổn định và bền vững, đồng thời thay đổi lại cơ cấu sản
xuất theo hướng đa dạng hoá các đối tượng tôm nuôi để phá thế độc canh
Như vậy, phát triển nuôi trồng thuỷ sản hợp lý, quản lý khoa học và duy trì môi
trường nuôi tốt là những yếu tố cơ bản để kiểm soát dịch bệnh. Phải coi trọng môi
trường sinh thái, phát triển hệ thống nuôI thích ứng với điều kiện của địa phương, tăng
cường nghiên cứu về bệnh để ngăn ngừa bệnh xuất hiện cũng như lây lan, đồng thời
sử dụng các biện pháp hoà hợp với môi trường. Bên cạnh đó, phải thiết lập được kỹ
thuật phát hiện chẩn đoán sớm để có thể giảm bớt các tổn thất do dịch bệnh gây ra.
 Kiên quyết tiến hành cải cách trong ngành thuỷ sản :
Vấn đề cải cách trong ngành thuỷ sản một cách nghiêm túc và khẩn trương theo
hướng hiệu quả là điều cần thiết để thúc đẩy xuất khẩu thuỷ sản. Điều này có thể thấy
rõ qua trường hợp của Trung Quốc .
Những năm gần đây, ngành thuỷ sản Trung Quốc đang phải đối phó với sự
nghèo nàn và yếu kém của hệ thống cơ sở vật chất hỗ trợ nghề cá như hệ thống sản
xuất giống các loài có giá trị kinh tế cao và hệ thống phòng ngừa cũng như kiểm soát
dịch bệnh. Hậu quả của sự yếu kém của hệ thống hỗ trợ cùng kiểm soát chất lượng đã
mang lại một lệnh cấm nhập khẩu bất cứ loại sản phẩm gia súc nào của Trung Quốc.
Thêm vào đó, một trong những lý do góp phần làm cho nhập khẩu thuỷ sản của
Trung Quốc tăng trưởng mạnh là sự hoạt động yếu kém của nhà chế biến thuỷ sản .
Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp Trung Quốc, đến năm 2000 Trung Quốc có
khoảng 6.922 nhà máy chế biến thuỷ sản, trong đó có 2.388 nhà máy quốc doanh làm
ăn có lãi chiếm 48% nhưng tổng lợi nhuận thu được rất nhỏ,chỉ đạt 247 triệu.Vì vẩy
tổng thua lỗ thực hiện lên tới 360 triệu USD – một con số khổng lồ.
Như vậy,nếu có biểu hiện yếu kém cần phải có những biện pháp xử lý nghiêm
khắc và kịp thời. Nếu không, bên cạnh những mất mát do giảm giá trị xuất khẩu còn là
sự mất uy tín trên thị trường thế giới, một điều mà không phải quốc gia nào, doanh
nghiệp nào cũng dễ tạo lập được.

Chương 2
Thực trạng xuất khẩu
thuỷ sản Việt Nam trong những năm qua.

2.1.Một số đặc điểm liên quan đến hoạt động xuất khẩu thuỷ sản ở Việt Nam.
2.1.1.Đặc điểm về sản xuất, chế biến hàng thuỷ sản xuất khẩu.
2.1.1.1.Tình hình sản xuất thuỷ sản ở nước ta
 Tình hình khai thác và đánh bắt thuỷ sản.
Việt Nam có 3260km bờ biển, 12 cửa sông, thềm lục địa có diện tích 2 triệu
km2 và diện tích mặt nước 1 triệu km2 , trong đó diện tích khai thác có hiệu quả đạt
553.000 km 2 . Biển Việt Nam có trên 2000 loài cá trong đó có khoảng 100 loài có giá
trị kinh tế cao. Bước đầu đánh giá trị lượng cac biển trong vùng thềm lục địa khoảng
trên 4 triệu tấn, khả năng khai thác hằng năm khoảng 1,67 triệu tấn .
Bảng 1: Phân bổ trữ lượng và khả năng khai thác giữa các vùng
Vùng
Trữ lượng(tấn)
Khả năng khai thác
Vịnh Bắc Bộ
681.166
271.467
Biển Trung Bộ
606.399
242.560
Biển Đông Nam Bộ
2.075.899
830.456
Biển Tây Nam Bộ
506.679
202.272
Nguồn: Tổng cục thống kê

Theo số liệu của Tổng cục Thống kê và Bộ Thuỷ sản, sản lượng thuỷ sản của
Việt Nam mặc dù trước 1985 có sự sa sút, yếu kém nhưng từ năm 1985 trở lại đây đã
không ngừng tăng qua các năm. Sản lượng hải sản đánh bắt tăng từ 576,86 ngàn tấn
năm 1985 lên 709 ngàn tấn năm 1990 và 928,5 ngàn tấn năm 1995. Như vậy mức tăng
tương đối trong 10 năm là 61% và mức tăng trung bình đạt 5,5%. Năm 2000, khái thác
hải sản đạt 1.28.590 tấn, tăng 5,6%.Năm 2004, diện tích nuôi trồng thuỷ sản trong cả
nước tiếp tục tăng, tuy đã chậm hơn so với tốc độ tăng sản lượng. Việc chuyển đổi
diện tích sản xuất nông nghiệp kém hiệu quả sang nuôi trồng thuỷ sản vẫn tiếp tục tiếp
diễn ở nhiều vùng, nhất là khu vực đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long.

Sự tăng trưởng của nuôi trồng thuỷ sản được thể hiện qua sự tăng trưởng ở cả 3
khâu giống, sản lượng và giá trị sản xuất . Chỉ xem xét riêng hai đối tượng nuôi chủ
yếu là tôm và cá tra, cá basa, nhận thấy với hơn 5000 trại tôm giống trong cả nước
năm qua đã sản xuất gần 26 tỷ tôm giốnng PL15, góp phần làm nên con số sản lượng
tôm nuôi trên 290.000 tấn, tăng 22% cả về giá trị và sản lượng so với năm 2003.Bên
cạnh đó là 315.000 tấn cá tra, cá basa nuôi, tăng 55% so với cùng kỳ. Nhiều địa
phương còn nuôi nhuyễn thể , cá rô phi, rong biển…làm phong phú thêm thành phần
giống loài nuôi ở nước ta.

Sau một thời gian dài tăng trưởng liên tục và mạnh mẽ cả về diện tích và sản
lượng nuôi, hiện nay nuôi trồng thuỷ sản đang gặp những khó khăn, đòi hỏi phải có
giải pháp đúng đắn và được thực hiện đồng bộ để vượt qua. Đó là sự suy thoái môi
trường ở một số vùng nuôi, sự phát triển tự phát, thiếu quy hoạch đòi hỏi về chất
lượng nguyên liệu cho chế biến, những rủi ro thị trường với các rào cản kỹ thuật và cả
những vụ kiện tụng về bán phá giá kéo dài, tốn kém và gây tác động xấu cho sản xuất
nuôi trồng thuỷ sản .
Bảng 2: Kết quả thực hiện các chỉ tiêu kế hoạch chủ yếu năm 2004 của ngành thuỷ
sản
Đơn vị: SL:1.000 tấn; DT:1.000 ha
Chỉ tiêu
2004
2003
So sánh 04/03(%)
1.Tổng sản lượng
3073,6
2854,8
107,7
1.1.Thuỷ sản khai thác
1923,5
1856,5
103,6
-Khai thác biển
1724,2
1647,5
104,7
-Khai thác nội địa
199,3
209
95,3
1.2.Thuỷ sản nuôi trồng
1150,1
998,3
115,7
-Nuôi mặn lợ
510,4
441,3
114,9
-Nuôi nước ngọt
639,7
557,0
104,3
2.Diện tích nuôi thuỷ sản
902,9
865,4

Nguồn: Tạp chí thương mại thuỷ sản số 2/2005.
2.1.1.2.Tình hình chế biến thuỷ sản xuất khẩu
 Cơ sở vật chất kỹ thuật của ngành.
Ngành công nghiệp chế biến thuỷ sản xuất khẩu của Việt Nam đã có một quá
trình phát triển tương đối lâu đời, từ chỗ hầu như chưa có gì đến nay đã đóng góp một
phần quan trọng cho sự phát triển chung của ngành thuỷ sản .
Giai đoạn 1991-1995: ngành công nghiệp chế biến thuỷ sản của Việt Nam trong
giai đoạn này vẫn từng bước được đầu tư đổi mới và phát triển . Hệ thống cơ sở vật
chất kỹ thuật dần dần được tăng cường, bước đầu tiếp cận trình độ của khu vực và thế
giới. Số cơ sở chế biến tăng 23,5% từ 136 cơ sở năm 1991 lên 168 năm 1995. Công
suất chế biến đạt 700 – 800 tắn/ngày, năng lực sản xuất nước đá3.300 tấn/ngày. Đội xe
vận tải lạnh hơn 1.000 chiếc với trọng tải hơn 4.000 tấn, tàu vận tảI lạnh 28 chiếc với
tổng trọng tải 6.150 tấn. Hàng chế biến thuỷ sản xuất khẩu tăng nhanh về khối lượng
và giá trị, các mặt hàng chế biến tiếp tục được mở rộng hơn.
Giai đoạn 1996 đến nay: Đây là giai đoạn đánh dấu bước phát triển vượt bậc
của ngành công nghiệp chế biến thuỷ sản xuất khẩu. Năm 1996, cả nước có 170 nhà
máy chế biến với công suất chế biến khoảng 800 tấn/ngày. Trong vòng 10 năm kể từ
năm 1986, số lượng nhà máy chế biến tăng 4,1 lần, công suất chế biến tăng hơn 3,8
lần. Năm 1999, số cơ sở chế biến tăng đến con số 198, tăng 15,3% so với năm
1996(công suất chế biến 250.000 tấn/năm). Năm 2000, cả nước có 250 nhà máy chế
biến thuỷ sản, tập trung chủ yếu ở phía Nam, nơi có nguồn nguyên liệu dồi dào, công
suất chế biến đạt hơn 1000 tấn/ngày. Tính đến tháng 8/2002, số cơ sở chế biến thuỷ
sản xuất khẩu của nước ta là 272, trong đó có 246 cơ sở chế biến thuỷ sản đông lạnh.
 Nguồn nguyên liệu cung cấp cho chế biến thuỷ sản xuất khẩu.
Nguyên liệu chế biến thuỷ sản xuất khẩu được lấy từ ba nguồn: nguyên liệu từ
khai thác tự nhiên, từ nuôi trồng và nguyên liệu nhập khẩu. Gần 50% nguyên liệu cho
chế biến thuỷ sản là dựa vào khai thác tự nhiên với hai nhược điểm lớn: Thứ nhất,
cung ứng nguyên liệu hoàn toàn lệ thuộc vào thiên nhiên và vào tính chất manh mún
cũng như tính thời vụ của thuỷ sản nhiệt đới. Bất cứ cơn bão nào cũng có thể gây ảnh
hưởng tới nguồn cung nguyên liệu. Thứ hai, khai thác tự nhiên trong điều kiện hạ tầng
nghề cá(đội tàu và kỹ thuật viên, hệ thống cảng và chợ chuyên dụng…) chưa phát
triển, thường làm cho chất lượng nguyên liệu không cao và không ổn định. Ngư dân
cũng chưa có kiến thức đẩy đủ về bảo quản nguyên liệu sau thu hoạch, phần lớn làm
việc theo thói quen và tập quán đã hình thành từ lâu đời. Nhiều thao tác đơn giản để
đảm bảo chất lượng nguyên liệu(như kỹ thuật mổ cá lấy ruột), do không nằm theo thói
quen và tập quán, đã không đuợc áp dụng nên mức thất thoát hiện tại lên tới 10% sản
lượng và 30% giá trị sản phẩm .
Hiện nay, lĩnh vực nuôi trồng thuỷ sản đã được quan tâm đầu tư phát triển
nhiều hơn, sản lượng thuỷ sản từ nuôi trồng ngày càng chiếm tỷ trọng lớn trong tổng
sản lượng thuỷ sản . Trong tương lai, nguyên liệu từ nuôi trồng thuỷ sản cho chế biến
xuất khẩu sẽ tăng, tạo điều kiện thuận lợi cho chế biến vì những sản phẩm từ nuôi
trồng thường cho chất lượng tốt và số lượng đồng đều hơn sản phẩm đánh bắt từ
nhiên. Hiện nay, chỉ trong chế biến tôm xuất khẩu , phần lớn nguyên liệu mới là từ
nuôi trồng.
Nhập khẩu nguyên liệu để sản xuất hàng thuỷ sản tại Việt Nam mới chỉ bắt đầu
trên quy mô đáng kể từ năm 1998. Năm 1998, Việt Nam đã nhập khẩu 4000 tấn thuỷ
sản, trong đó 30% là cá, 12% tôm, mực và bạch tuộc 6,5%…Năm 1999, nước ta nhập
khẩu 3400 tấn thuỷ sản nguyên liệu. Từ năm 2000, nhiều doanh nghiệp chế biến có xu
hướng tăng nhập khẩu nguyên liệu thuỷ sản . Tuy nhiên, điều quan trọng là các doanh
nghiệp phải biết chọn đối tác phù hợp để cung cấp nguyên liệu cho chế biến xuất khẩu
.
Chất lượng nguyên liệu cũng là một vấn đề nổi cộm được quan tâm nhiều. Do
nguyên liệu đưa vào chế biến phải thu gom từ nhiều nơi, nhiều chủng loại, kích cỡ
không đồng đều và tổ chức quản lý, kiểm tra giám sát chất lượng chưa nghiêm ngặt
nên chất lượng sản phẩm chế biến xuất khẩu còn chưa cao.Hoạt động kiểm tra chất
lượng từ đầu nguồn, trên tàu khai thác, trong quá trình thu gom, vận chuyển và bảo
quản sau thu hoạch, chấ lượng thuỷ sản và điều kiện vệ sinh tại các bến cá, chợ cá, các
chủ nậu vựa thuỷ sản, các đại lý thu mua nguyên liệu còn bị thả lỏng. Tỷ lệ nguyên
liệu loại I, nguyên liệu tốt, mà các doanh nghiệp đã thu mua chưa cao, trung bình 84%,
chưa thể đáp ứng yều cầu về chất lượng của ngành. Ngoài ra, còn có những hiện tượng
như bơm dung dịch agar vào thịt tôm dể tăng kích cỡ tôm, ngâm hoá chất không được
phép sử dụng hoặc sử dụng ở mức độ hạn chế để ăn gian độ tươi, ngâm trong nước để
ăn gian về khối lượng..dẫn đến chất lượng nguyên liệu giảm sút, ảnh hưởng đến uy tín
chất luớng sản phẩm và uy tín của doanh nghiệp .
 Các tổ chức kỹ thuật trong ngành công nghiệp chế biến thuỷ sản.
Các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam đang áp dụng một
số tiêu chuẩn về quản lý chất lượng sản phẩm , trong đó phải kể đến GMP(Good
manufactoring practice) – quy phạm sản xuất , SSOP(sanitation standard operating
procedure) – quy phạm thực hành vệ sinh chuẩn, HACCP(Hazard Analysis Critical
Control Points) – hệ thống phân tích mối nguy và xác định điểm kiểm soát tới hạn, và
một loạt các tiêu chuẩn ngành do Bộ Thuỷ Sản ban hành như tiêu chuẩn ngành
28TCN129(cơ sở chế biến thuỷ sản – chương trình quản lý chất lượng và an toàn thực
phẩm theo HACCP), tiêu chuẩn ngành 28TCN130(cơ sở chế biến thuỷ sản – điều kiện
chung đảm bảo an toàn vệ sinh an toàn thực phẩm )…
ở Việt Nam, từ 1991 đến 1997, việc áp dụng HACCP tiến triển rất chậm. Các
doanh nghiệp chưa thực sự thấy tầm quan trọng trong việc kiểm soát an toàn vệ sinh
thực phẩm. Việc áp dụng HACCP trong các doanh nghiệp chế biến xuất khẩu thuỷ sản
Việt Nam đã đạt kết quả khá tốt. Các sai sót về an toàn vệ sinh giảm rõ rệt. Năm 1997,
khối lượng hàng xuất khẩu bị gác lại là 11.541 tấn, chếm 7,93% tổng số hàng được
kiểm tra. Năm 1999, khối lượng hàng bị gác lại là 3581 tấn, giảm gần 4 lần.Việc áp
dụng HACCP của các doanh nghiệp đã đem lại những hiệu quả thiết thực đáp ứng yêu
cầu và các quy định của các thị trường xuất khẩu lớn và “khó tính” như EU và Mỹ.
Việc áp dụng HACCP cũng góp phần nâng cao khả năng cạnh tranh của các doanh
nghiệp thuỷ sản mà trước hết đó là uy tín sản phẩm thuỷ sản của Việt Nam . Hai doanh
nghiệp thành công nhất trong số các doanh nghiệp chế biến xuất khẩu thuỷ sản Việt
Nam đang áp dụng HACCP, đó là Xí nghiệp chế biến sản xuất xuất khẩu Cần
Thơ(Cafatex) và Công ty xuất nhập khẩu thuỷ sản An Giang(Agifish). Bên cạnh hàng
loạt các quy phạm, tiêu chuẩn kỹ thuật, Bộ thuỷ sản cũng đã thành lập Trung tâm kiểm
tra chất lượng và vệ sinh thuỷ sản (NAFIQACEN) với 6 chi nhánh rải rác trên khắp cả
nước, được trang bị phòng thí nghiệm đạt tiêu chuẩn quốc tế. NAFQACEN là cơ quan
đại diện của Việt Nam trong lĩnh vực kiểm soát chất lượng an toàn thực phẩm thuỷ
sản. Sự ra đời cuả tổ chức này đã góp phần không nhỏ trong nâng cao chất lượng thuỷ
sản xuất khẩu của Việt Nam .

2.1.2.Đặc điểm thị trường thế giới, khu vực và đối thủ cạnh tranh.

Sản lượng thuỷ sản thế giới sau khi đạt mức tăng nhanh vào thập kỷ 80 đã trở
nên ổn định theo xu hướng tăng trong nửa đầu thập kỷ 90. Trong thập kỷ 90, tổng sản
lượng thế giới tăng rất chậm, trung bình 0,23%/năm (so với bình quân 3%/năm trong
thập kỷ 80). Khả năng tăng sản lượng thuỷ sản , sản lượng tương lai không nhiều, mức
tăng chủ yếu dựa vào nuôi trồng. Khả năng cung ứng thuỷ sản bình quân đầu người
trong 10 năm tới chỉ đạt 13,5kg/năm như năm 1989.
Hiện nay khai thác thuỷ sản vẫn chủ yếu từ biển, tài nguyên thuỷ sản là có hạn
trong khi nhu cầu tiêu thụ sản phẩm ngày nay ngày một tăng đã dẫn đến tình trạng
nguồn lợi thuỷ sản cạn kiệt, nhiều nước trên thế giới đã và đang thực hiện những biện
pháp khã quyết liệt để bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản . Tuy là nước dẫn đầu về sản lượng
khai thác hải sản nhưng Trung Quốc đã đạt mục tiêu tăng trưởng khai thác bằng không
và giảm dần.Bên cạnh đó, chính phủ đã tiến hành cải tổ triệt để các đội tàu quá cồng
kềnh, không cho phép đóng tàu mới cỡ nhỏ…Các nước trong khối hạn 5 năm(1999-
2003) và tiếp tục giảm 10% đến năm 2005.
Trong khi sản lượng đánh bắt tự nhiên ổn định giảm sút thì các nước trên thế
giới ngày càng đẩy nhanh tốc độ gian tăng sản lượng nuôi trồng thuỷ sản. Khi dân số
trên thế giới tiếp tục tăng với tốc độ khá nhanh đặc biệt là dân số ở khu vực các nước
đang phát triển thì khả năng đánh bắt không tăng được một cách tương ứng. Vì vậy
phát triển nuôi trồng thuỷ sản ngày càng giữ vai trò quan trọng trong công việc cung
cấp thuỷ sản thực phẩm cho thế giới luôn trong tình trạng thiếu hụt. Điều này đáng chú
ý là sản lượng thuỷ sản nuôi trồng của thế giới là do các nước đang phát triển sản xuất
.
Năm nước đang phát triển nuôi trồng thuỷ sản nhiều nhất phải kể đến Trung
Quốc (13 triệu tấn), ấn Độ (1,26 triệu tấn), Indonexia(630 ngàn tấn),
Bangladet(158ngàn tấn).Theo dự đoán của FAO, sản lưọng nuôI trồng thuỷ sản của
thế giới sẽ đạt mức 51,9 triệu tấn vào năm 2005.
Trên thị trường thuỷ sản thế giới, thói quen tiêu thụ thuỷ sản của các dân tộc
khác nhau đã dần đến hình thành các trung tâm tiêu thụ thuỷ sản của thế giới . Khu
vực Đông và Đông Nam á chiếm tới 50% tổng tiêu thụ thuỷ sản của thế giới trong đó:
Nhật Bản và Trung Quốc là những nước tiêu thụ lớn nhất. Điển hình như Trung Quốc
với vị trí đứng đầu thế giới về sản lượng thuỷ sản nhưng trong đó đã dành 60% cho
tiêu dùng nội địa. Bên cạnh đó, các nước phát triển Tây Âu, khu vực Bắc Mỹ,
Nga…cũng là những trung tâm tiêu thụ thuỷ sản lớn trên thế giới. Ngày nay, ngày
càng nhiều người tiêu dùng mong muốn sử dụng thực phẩm an toàn và có lợi cho sức
khoẻ, được sản xuất theo phương pháp nuôi dưỡng tự nhiên mà không gây tác động
đến môi trường. Xu hướng này vẫn là thách thức vừa là cơ hội cho tất cả các quốc gia
xuất khẩu thuỷ sản.
Gía cả trên thị trường thuỷ sản thế giới tăng lên, giảm liên tục theo chu kỳ, sở
dĩ như vậy vì cung trên thị trường này vẫn phụ thuộc rât nhiều vào tự nhiên với hơn
80% đánh bắt từ biển. Do vậy, vào mùa thực phẩm thì lượng cung thuỷ sản tăng đột
biến, giá nguyên liệu ổn định và thấp hơn. Bên cạnh đó, hiện tượng các dịch bệnh
đang xảy ra liên tục do ô nhiễm môi trường gây ra làm mất mùa lớn cũng là nhân tố
gây ra những biến động giá. Ngoài ra, những đột biến trên thị trường tiêu thụ thuỷ sản
của các nước nhập khẩu , do suy thoái kinh tế làm sức tiêu thụ giảm mạnh gây giảm
giá mạnh.
Về cạnh tranh, nhìn chung thị trường thuỷ sản thế giới là một thị trường cạnh
tranh hỗn tạp. Bởi vì, số lượng các quốc gia tham gia cung ứng không nhiều nên sự rút
lui hay tham gia, sự giảm sản lượng thuỷ sản ở một trong các nước xuất khẩu đều có
giá trị trên thị trường, lợi thế của họ được phân biệt khá rõ ràng do điều kiện tự nhiên
quyết định phần lớn về sản lượng, chủng loại, thêm vào đó là sự phát triển của
phương tiện khai thác sẽ luôn đảm bảo cho họ một lượng cung ứng lớn.
Cạnh tranh trên thị trường nguyên liệu thuỷ sản gay gắt hơn trên thị trường xuất
khẩu thuỷ sản ở một trong các nước phát triển rất có ưu thế trong việc xuất khẩu
nguyên liệu thuỷ sản và khả năng cung ứng những mặt hàng tinh tế. Mặt khác do sự
đồng nhất về sản phẩm khiến các đối thủ chỉ còn một cách là cạnh tranh về giá.
Nói tóm lại, thị trường thuỷ sản là thị trường khá năng động,nó khác với thị
trường nhiều loại thực phẩm trì trệ hay chậm phát triển thời gian qua.Điều này, một
phần liên quan đến đặc điểm về tính chất quốc tế của hàng thuỷ sản trên thế giới gây
ra. Trong tương lai, thị trường thế giới sẽ không ngừng mở rộng do nhu cầu ngày một
tăng kéo theo sản lượng cũng tăng lên. Bên cạnh đó, cơ cấu mặt hàng xuất khẩu sẽ
thay đổi và cạnh tranh sẽ gay gắt hơn.
Nhưng đặc điểm về thị trường thuỷ sản thế giới cho thấy những tiềm năng rất
lớn đối với ngành thuỷ sản Việt Nam . Nhưng các cơ hội và triển vọng trên thị trường
quốc tế sẽ phụ thuộc vào khả năng cạnh tranh, đặc biệt là xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam
(Thái Lan, Indonexia…)Từ đó sẽ tạo thúc đẩy và uy tín của xuất khẩu thuỷ sản Việt
Nam trên thị trường xuất khẩu thuỷ sản thế giới .

2.2.Thực trạng xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam trong những năm qua.
2.2.1.Kim ngạch, khối lượng thuỷ sản xuất khẩu .

Hoạt động xuất khẩu thuỷ sản của Việt Nam đã có quá trình phát triển hàng
chục năm. Trong giai đoạn 1975-1980, ngành thuỷ sản hầu như không phát triển, rất
trì trệ, chỉ là 1 bộ phận nhỏ của khối kinh tế Nhà nướcvới trình độ lạc hậu, sản lượng
xuất khẩu rất thấp.

Giai đoạn 1981-1989 hoạt động xuất khẩu thuỷ sản có nhiều khởi sắc. Khối
lượng và kim ngạch xuất khẩu tăng dần nhưng không lớn. Mặt hàng xuất khẩu chưa đa
dạng , thị trường hạn chế với 80% hàng xuất khẩu sang thị trường Nhật Bản khiến
chúng ta bị phụ thuộc nhiều vào thị trường này.

Giai đoạn từ 1991 cho đến nay: hoạt động xuất khẩu thuỷ sản thực sự bước vào
một giai đọan mới. Trong quá trình đổi mới cơ chế tự quản lý của ngành thuỷ sản “ tự
cân đối, tự trang trải” và được phép tự do xuất khẩu các sản phẩm thuỷ sản . Đây
chính là sự mở đường cho xuất khẩu thuỷ sản ngày càng tăng. Xuất khẩu thuỷ sản
trong 10 năm qua đã phát triển theo chiều rộng và từng bước đi vào chiều sâu, tạo
được vị trí và thế đứng trên thị trường nước ngoài. Khối lượng và kim ngạch thuỷ sản
xuất khẩu liên tục phát triển qua các năm.

Bảng 3: Kim ngạch xuất khẩu thuỷ sản của Việt Nam

Năm

Sản
lượng
xuất
khẩu
(1000
tấn)

Kim ngạch
xuất khẩu
(triệu
USD)
Mức độ tăng trưởng
Về sản lượng
Về giá trị kim ngạch
Mức(+)(-)
%
Mức (+)(-)
%
1995
127,700
550,12
–
–
–
–
1996
150,520
670,09
22,820
17,87
120,00
21,81
1997
206,398
761,46
55,878
37,12
91,46
13,65
1998
200,556
817,99
-5,842
-2,83
56,53
7,42
1999
229,944
938,87
29,388
14,65
120,88
14,78
2000
291,923
1.478,60
61,979
26,95
539,73
57,49
2001
375,491
1.760,00
83,568
28,63
281,40
19,03
2002
458,658
2.021,82
83,167
22,15
261,82
14,88
2003
491,553
2.240,00
32,895
7,17
218,18
10,74
2004
518,474
2.359,00
26,921
5,4
119
5,3

Nguồn : Vụ kế hoạch và thống kê – Bộ Thương mại

Trong hai năm 1995 – 1996 , giá cả và sản lượng thuỷ sản xuất khẩu còn đang
ở mức cao nên giá trị kim ngạch xuất khẩu của nước ta vẫn ở mức cao. Năm 1996, sản
lượng thuỷ sản xuất khẩu tăng 17,87% (22.820 tấn) so với năm 1995, giá trị xuất khẩu
tăng 21,81% (120 triệu USD) so với năm 1995. Sang năm 1997, sản lượng xuất khẩu
tuy tăng 37,12% (55.878 tấn) kim ngạch xuất khẩu tăng 91,46 triệu USD nhưng tốc độ
tăng chỉ đạt 13,65%. Đó là do cuộc khủng hoảng tài chính tiền tệ ở khu vực Đông
Nam á sau đó lan rộng ra toàn cầu, tuy nhiên kim ngạch xuất khẩu tăng là do đã bắt
đầu mở rộng nhiều thị trường mới như EU, Mỹ…

Năm 1998 là năm thuỷ sản có tốc độ tăng trưởng chậm nhất cả về số lượng và
giá trị (kim ngạch thuỷ sản chỉ tăng 7,42%, sản lượng giảm 5,842% so với năm 1997).
Sản lượng thuỷ sản xuất khẩu có tốc độ tăng giảm là do giá trị trung bình năm 1998
giảm 1% so với năm 1997, một số thị trường truyền thống bị thu hẹp (ví như thị
trường Nhật Bản cũng chỉ bằng 90% so với năm 1997).

Trong năm 1999 tình hình có tiến triển hơn. Sản lượng xuất khẩu tuy giảm
nhưng kim ngạch tăng 14,78%. Nguyên nhân của sự tăng này là do giá cả có phẩn ổn
định, giá cả trung bình tăng 1% so với năm 1998, bên cạnh đó là ta đã mở rộng được
thị trường và tăng thị phần xuất khẩu sang EU, Mỹ.

Năm 2000 và 2001, ngành thuỷ sản đã đạt được những bước đột phá mới, kim
ngạch xuất khẩu đã vượt qua 1 tỷ USD và đưa ngành thuỷ sản xếp vị trí thứ ba trong
các mặt hàng xuất khẩu chủ lực của chúng ta ( chỉ sau dầu thô và dệt may). Tình hình
tiêu thụ thuỷ sản trên thế giới trong năm 2002 vẫn ở mức cao nhưng có nhiều diễn
biến phức tạp.

Từ sau cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính năm 1997, thị trường thuỷ sản thế
giới đã được khôi phục vào năm 2000, nhưng sự kém ổn định về chính trị và kinh tế
của một số nước nhập khẩu thuỷ sản như Mỹ, EU, Nhật và sự cung cấp dồi dào lượng
hàng thuỷ sản từ các nước xuất khẩu đã tạo nên sự cạnh tranh gay gắt mà cụ thể là các
nước nhập khẩu đưa ra một loạt các rào cản về tiêu chuẩn chất lượng, dư lượng kháng
sinh, nhãn mác, chống phá giá…đòi hỏi những nhà xuất khẩu Việt Nam phải phấn đấu
giữ vững vị trí thứ 10 của mình. Mặc dù khó khăn như thế, nhưng trong năm 2002, lần
đầu tiên kim ngạch xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam vượt qua con số 2 tỷ USD (cụ thể là
2.021 triệu USD)tăng 13,31% so với năm 2001 với sản lượng là 459 nghìn tấn. Đây là
một kết quả đầy khích lệ trong bối cảnh thị trường thế giới có nhiều biến động bất lợi
cho ta.

Năm 2003 sản xuất, xuất khẩu thuỷ sản gặp nhiều khó khăn do ảnh hưởng của
Irắc, dịch bệnh SARS, thiên tai, dịch bệnh tôm, các rào cản từ các thị trường nk như
việc kiêm soát ngặt nghèo về dư lượng kháng sinh ở EU và hậu quả của vụ kiện cá
Tra, cá Basa ở Mỹ, vụ mới nhất là vụ kiện các doanh nghiệp Việt Nam bán phá giá
tôm ở thị trường Mỹ. Mặc dù vậy ngành thuỷ sản cũng đạt được các chỉ tiêu quan
trọng trong lĩnh vực khai thác và nuôi trồng chế biến xuất khẩu thuỷ sản . Tổng sản
lượng đạt 2,95 triệu tấn trong đó sản lượng khai thác đạt 1,42 triệu tấn , sản lượng nuôi
trồng đạt 1,1 triệu tấn, tăng hơn 15% so với năm 2002. Dù cơ cấu thị trường và cơ cấu
sản phẩm có biến động, giá tôm giảm mạnh từ đầu năm, nhưng giá trị kim ngạch xuất
khẩu vẫn đạt 2,24 tỷ USD bằng 97,39% kế hoạch , tăng 10,74% so với năm 2002. Góp
phần quan trọng vào việc tăng GDP khối nông nghiệp, đóng góp vào mức tăng 7,24%
GDP của cả nước. Trong giai đoạn 1995 – 2003 tốc độ tăng trung bình hàng năm của
kim ngạch xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam là 18,63%. Nguyên nhân chủ yếu là do giá
xuất khẩu thế giới tăng, đặc biệt là 49 doanh nghiệp Việt Nam được đưa vào danh sách
xuất khẩu thuỷ sản của EU, và 60 doanh nghiệp đủ điều kiện xuất khẩu vào Bắc Mỹ.

Năm 2004, giá trị xuất khẩu của cả nước đạt 2,359tỷ USD, chỉ thực hiện được
khoảng 90,4% so với mục tiêu 2,6 tỷ USD cả năm. Do tác động của vụ kiện cá tra, cá
ba sa năm 2002-2003 và vụ kiện tôm, cộng nỗ lực phát triển thị trường của các doanh
nghiệp xuất khẩu , cơ cấu thị trường xuất khẩu thuỷ sản của Việt Nam đã thay đổi về
thứ hạng các thị trường chính, đi đôi với sự tăng trưởng của một số thị trường mới.
2.2.2.Cơ cấu mặt hàng thuỷ sản xuất khẩu của Việt Nam.

Giai đoạn 1991 – 1995, cơ cấu mặt hàng thuỷ sản xuất khẩu của Việt Nam
nhìn chung không hợp lý. Thủy sản đông lạnh chiếm tỷ trọng cao. Năm 1991, chỉ
riêng khối lượng tôm đông lạnh đã chiếm61,02% lượng hàng thuỷ sản xuất khẩu , và
năm 1995 là 52%. Tốc độ tăng xuất khẩu thuỷ sản khá nhanh trong đó nhanh nhất là
tôm đông xuất khẩu . Các mặt hàng thuỷ sản khô tăng chậm về cả khối lượng và giá trị
xuất khẩu .

Giai đoạn 1996 đến nay, cơ cấu mặt hàng đã được cải thiện nhiều. Việt Nam đã
dạng hoá mặt hàng thuỷ sản xuất khẩu , tỷ trọng tôm đông lạnh giảm, tỷ trọng cá và
mực tăng lên. Các mặt hàng thuỷ sản khác như bạch tuộc đông lạnh, của,
nghêu…cũng tăng mạnh. Tuy nhiên, thuỷ sản đông lạnh vẫn chiếm tỷ trọng cao, trung
bình 57,86 trong thời gian này. Mặt hàng thuỷ sản xuất khẩu chủ yễu vẫn ở dưới dạng
nguyên liệu hoặc chỉ qua sơ chế rồi đóng hộp xuất khẩu. Mặt hàng giá trị gia tăng đã
tăng lên nhưng vẫn chưa đáp ứng yêu cầu của ngành. Điều đó giải thích tại sao giá
hàng thuỷ sản xuất khẩu của Việt Nam chưa cao, dẫn đến kim ngạch xuất khẩu thấp so
với các nước cạnh tranh khác trong khu vực.

Bảng 4: Kim ngạch xuất khẩu theo từng nhóm mặt hàng.

(Đơn vị: triệu USD)
Tên
hàng
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Gía
trị

Tỷ
trọng
(%)
Gía
trị
Tỷ
trọng
(%)
Gía
trị
Tỷ
trọng
(%)
Gía
trị
Tỷ
trọng
(%)
Gía
trị
Tỷ
trọng
(%)
Gía trị

Tỷ
trọng
(%)
Tôm
đông
lạnh

520

55,4

654

44,2

761

43,2

949

46,9

1059

47,2

1.261,12

53,45
Mực
đông
lạnh

100

10,6

82

5,5

93

5,3

140

6,93

130

5,8

162,46

6,8
Cá
đông
lạnh

150

15,9

166

11,2

195

10,5

362

17,9

440

19,7

552,392

23,4
Mực
khô
80
8,6
211
14,3
274
15,6
109
5,47 236,5 10,6
101,852
4,3
Thuỷ
sản
khác

89

9,5

365

24,8

447

25,4

401

22,8

374,5

16,7

281,176

12,05