BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH
Tô Nhi A
HÀNH VI THAM GIA GIAO THÔNG
CỦA SINH VIÊN MỘT SỐ TRƯỜNG ĐẠI HỌC
TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC
Thành phố Hồ Chí Minh – 2012
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH
Tô Nhi A
HÀNH VI THAM GIA GIAO THÔNG
CỦA SINH VIÊN MỘT SỐ TRƯỜNG ĐẠI HỌC
TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Chuyên ngành: Tâm Lý Học
Mã số: 60 31 80
LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. ĐINH PHƯƠNG DUY
Thành phố Hồ Chí Minh – 2012
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Những thông tin và nội dung nêu trong đề tài đều dựa trên nghiên cứu
lí luận và thực tế, hoàn toàn đúng với nguồn trích dẫn. Kết quả nghiên cứu
được trình bày trong luận văn này chưa từng được công bố tại bất kỳ công
trình nào khác.
TP.HCM, ngày 25 tháng 9 năm 2012
Tác giả luận văn
Tô Nhi A
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, Tôi xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến:
Tập thể Sinh viên Khoa Tâm Lý – Giáo Dục trường Đại học Sư phạm
TP.HCM, Sinh viên khoa Quản Trị Kinh Doanh – Trường Đại học Dân lập Kĩ
thuật Công nghệ TP.HCM đã rất nhiệt tình ủng hộ đề tài, tạo điều kiện và tích
cực tham gia vào quá trình nghiên cứu đề tài, góp phần quan trọng để đề tài
nghiên cứu triển khai có kết quả.
Đặc biệt, tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS.Đinh Phương Duy –
người hướng dẫn khoa học, đã rất thông cảm, luôn gắn bó, tận tụy và động
viên tôi trong suốt quá trình tôi thực hiện đề tài nghiên cứu.
Tp.Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 9 năm 2012
Tô Nhi A
MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Lời cám ơn
Mục lục
Danh mục các bảng
MỞ ĐẦU ……………………………………………………………………………………………. 1
Chương 1.CƠ SỞ LÝ LUẬN
……………………………………………………………….. 7
1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ………………………………………………………………. 7
1.1.1. Tổng quan các nghiên cứu về hành vi trên thế giới
……………………… 7
1.1.2. Các nghiên cứu về hành vi ở Việt Nam ……………………………………. 22
1.2. Những cơ sở lý luận của đề tài
………………………………………………………. 23
1.2.1. Lý luận về hành vi tham gia giao thông……………………………………. 23
1.2.3. Đặc điểm về hành vi tham gia giao thông của sinh viên ở một số
trường Đại học tại TP.HCM …………………………………………………….. 40
Tiểu kết chương 1 ……………………………………………………………………………… 48
Chương 2. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ HÀNH VI THAM GIA GIAO
THÔNG CỦA SINH VIÊN MỘT SỐ TRƯỜNG ĐẠI HỌC TẠI THÀNH
PHỐ HỒ CHÍ MINH ………………………………………………………………………… 50
2.1. Tổ chức nghiên cứu
………………………………………………………………………. 50
2.1.1. Mục đích nghiên cứu……………………………………………………………… 50
2.1.2. Phương pháp nghiên cứu thực trạng ………………………………………… 50
2.1.3. Công cụ nghiên cứu ………………………………………………………………. 52
2.2. Kết quả nghiên cứu ………………………………………………………………………. 54
2.2.1. Nhận thức của sinh viên về an toàn giao thông đường bộ
………….. 54
2.2.2. Thái độ của sinh viên về an toàn giao thông đường bộ ………………. 58
2.2.3. Một số biểu hiện ở hành vi chấp hành luật an toàn giao thông đường
bộ của sinh viên. ……………………………………………………………………. 63
2.2.4. Nguyên nhân làm cho sinh viên hay vi phạm luật an toàn giao thông
đường bộ ………………………………………………………………………………. 73
2.2.5. Đánh giá của sinh viên về hiệu quả của các loại hình tuyên truyền
luật an toàn giao thông.
…………………………………………………………… 76
2.3. Một số giải pháp đề xuất nhằm thay đổi hành vi tham gia giao thông của
sinh viên theo hướng tích cực …………………………………………………………. 78
2.3.1. Nhóm giải pháp nâng cao nhận thức, ý thức của sinh viên về An toàn
giao thông
……………………………………………………………………………… 79
2.3.2.Nhóm giải pháp quản lí của các cơ quan chức năng……………………. 81
Tiểu kết chương 2
……………………………………………………………………………….. 83
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ……………………………………………………………. 85
1. Kết luận …………………………………………………………………………………………. 85
2. Kiến nghị ……………………………………………………………………………………….. 86
TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………………………………………. 88
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.2: Nhận thức của sinh viên về an toàn giao thông đường bộ
…………………
54
Bảng 2.3. Nhận biết của sinh viên về các biển báo trong giao thông đường bộ …
55
Bảng 2.4. So sánh nhận thức của sinh viên về an toàn giao thông đường bộ trên
phương diện trường ………………………………………………………………………
56
Bảng 2.5: Thái độ của sinh viên khi vi phạm luật giao thông đường bộ …………….
58
Bảng 2.6: Thái độ của sinh viên đối với việc quên mang giấy tờ xe khi tham gia
giao thông. ……………………………………………………………………………………
59
Bảng 2.7: Thái độ của sinh viên khi phải tham gia các hoạt động tuyên truyền về
luật an toàn giao thông đường bộ
…………………………………………………..
60
Bảng 2.8: Sự khác nhau về thái độ của sinh viên khi vi phạm luật an toàn giao
thông đường bộ …………………………………………………………………………….
61
Bảng 2.9: Sự khác nhau về thái độ của sinh viên khi phải tham gia các hoạt động
tuyên truyền luật an toàn giao thông đường bộ……………………………….
62
Bảng 2.10: Biểu hiện ở hành vi chấp hành luật an toàn giao thông của sinh
viên trong một số tình huống nằm trong luật an toàn giao thông
đường bộ
……………………………………………………………………………………..
64
Bảng 2.11: Biểu hiện ở hành vi chấp hành luật an toàn giao thông của sinh viên
trong một số tình huống quen thuộc ………………………………………………
67
Bảng 2.12: Mức độ thực hiện các hành vi chấp hành luật an toàn giao thông
đường bộ của sinh viên …………………………………………………………………
69
Bảng 2.13: So sánh biểu hiện ở hành vi chấp hành an toàn giao thông giữa các
sinh viên trong một tình huống thường gặp ……………………………………
72
Bảng 2.14: Nhận định của sinh viên về những nguyên nhân làm cho họ hay vi
phạm luật an toàn giao thông đường bộ …………………………………………
73
Bảng 2.15: Đánh giá của sinh viên về hiệu quả của các loại hình tuyên truyền luật
an toàn giao thông hiện nay …………………………………………………………..
76
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Hiện nay an toàn giao thông là một vấn đề lớn, được cả xã hội quan
tâm. Đi khắp các nẻo đường gần xa khẩu ngữ “An toàn giao thông là hạnh
phúc cho mọi nhà” như lời nhắc nhở, cũng là lời cảnh báo với những
người đang tham gia giao thông, hãy nghiêm chỉnh chấp hành luật giao
thông để đem lại an toàn cho mình và hạnh phúc cho gia đình, góp phần
xây dựng xã hội ngày càng văn minh, tốt đẹp hơn;
Nhưng hàng năm số vụ tai nạn giao thông vẫn không hề suy giảm,
ngược lại nó còn tăng lên rất nhiều mà phần lớn nguyên nhân gây ra các vụ tai
nạn là do ý thức, thái độ chấp hành luật lệ giao thông của mỗi người còn hạn
chế, dẫn đến những biểu hiện hành vi như: uống rượu bia vượt quá nồng độ
cho phép khi lái xe, không đội mũ bảo hiểm ở phần đường bắt buộc phải đội
mũ bảo hiểm, chở trên ba người phóng nhanh vượt ẩu,…;
Theo báo cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Ngân hàng thế giới
(WB) thì mỗi năm, thế giới có hơn 1,2 triệu người chết vì tai nạn giao thông
đường bộ. Thống kê còn cho thấy, khoảng 50 triệu người khác bị thương
trong các tai nạn đó. Ở Việt Nam, năm 2011 và hai tháng đầu năm 2012 cả
nước đã xảy ra 49.518 vụ tai nạn giao thông và va chạm giao thông đường bộ,
làm chết 12.399 người, bị thương 54.192 người, tình hình ùn tắc giao thông
diễn biến rất phức tạp, đặc biệt tại các thành phố lớn như Hà Nội, Thành phố
Hồ Chí Minh. Theo Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), tổn thất vật chất
hàng năm ở Việt Nam do tai nạn giao thông khoảng 885 triệu USD;
Ngoài vấn đề an toàn, phát triển bền vững giao thông đô thị còn được
xem là cơ sở mấu chốt của phát triển xã hội. Phát triển giao thông phải dựa
trên ba yếu tố cơ bản là: hệ thống cơ sở hạ tầng, hệ thống phương tiện và con
2
người tham gia giao thông. Yếu tố con người là nhân tố cơ bản, trong đó,
hành vi tham gia giao thông là biểu hiện nổi trội, là thước đo độ phát triển của
văn minh xã hội. Biểu hiện của hành vi khi tham gia giao thông không đơn
giản là việc chấp pháp, như không: chạy xe quá tốc độ, lạng lách, đánh võng,
vượt ẩu, vượt đèn đỏ, đi không đúng làn xe quy định, dừng đỗ xe không đúng
nơi quy định, lạm dụng việc sử dụng còi, không đội mũ bảo hiểm, uống rượu
bia khi lái xe, đi xe thành nhiều hàng; mà còn là cách thể hiện nét đẹp văn
hóa: nhường nhịn khi lưu thông, xử lý các tình huống va quẹt bằng thái độ ôn
hòa, tôn trọng nhau,….
Với nhịp sống nhanh và thay đổi hàng giờ như hiện nay nhu cầu đi lại,
tham gia giao thông là việc tất yếu của mỗi cá nhân và thái độ của chúng ta
khi tham gia giao thông ảnh hưởng rất lớn tới sự an toàn của bản thân và
những người xung quanh. Lứa tuổi thanh niên trong đó có sinh viên là lứa
tuổi mới lớn, không ít người trong đó có tư tưởng muốn khẳng định bản thân,
cá tính của mình. Họ thể hiện cả điều đó khi tham gia giao thông. Thực trạng
giao thông Việt Nam, nổi trội là: vi phạm qui định, gây ra tai nạn và hành xử
kém văn hóa đang là nỗi nhức nhối và đau lòng của xã hội. Những con số
thống kê về tình hình vi phạm giao thông, tai nạn giao thông cứ tăng dần
trong những năm qua, hậu quả để lại là sự mất mát về thân thể, tính mạng, vật
chất, tác động đến tâm lý của những người trong cuộc… Từ đó, tạo nên gánh
nặng cho gia đình, xã hội – Trong tổng số 49.518 vụ tai nạn giao thông, có gần
40% vụ liên quan đến đối tượng dưới 24 tuổi – là lứa tuổi học sinh, sinh viên
– mặc dù, Bộ GD&ĐT vẫn không ngừng đưa ra các chiến dịch an toàn giao
thông trong học đường, điển hình tháng 9 hằng năm được mặc định là “Tháng
an toàn giao thông”.
3
Vì vậy, việc phân tích đánh giá và đưa ra các giải pháp khắc phục các
hành vi khi tham gia giao thông của sinh viên là rất cần thiết, đây là yếu tố cơ
bản để hình thành nếp “văn hóa giao thông” ở nước ta nói chung và tại TP.Hồ
Chí Minh nói riêng. Kết quả nghiên cứu của đề tài “Hành vi tham gia giao
thông của sinh viên một số trường đại học tại thành phố Hồ Chí Minh”
được xác định như một cơ sở quan trọng để góp phần điều chỉnh hành vi tham
gia giao thông của sinh viên theo hướng tích cực và an toàn hơn.
2. Mục đích nghiên cứu
– Nghiên cứu thực trạng hành vi tham gia giao thông của sinh viên ở một
số trường Đại học tại TP.Hồ Chí Minh, từ đó góp phần giúp nhà trường thiết kế
những chương trình tuyên truyền Luật an toàn giao thông cho sinh viên có hiệu
quả hơn; đồng thời giúp các cơ quan hữu quan có thêm căn cứ để lựa chọn các
biện pháp cải thiện tình hình an toàn giao thông trên địa bàn TP.HCM.
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
3.1.Đối tượng nghiên cứu
– Hành vi tham gia giao thông của sinh viên ở một số trường Đại học
tại TP.Hồ Chí Minh.
3.2. Khách thể nghiên cứu
Sinh viên các trường Đại học tại TP.Hồ Chí Minh, cụ thể:
– 100 sinh viên trường Đại học Sư Phạm TP.HCM.
– 100 sinh viên trường Đại học Kĩ thuật Công nghệ TP.HCM
4. Giả thuyết nghiên cứu
– Nhận thức về việc thực hiện hành vi đúng luật khi tham gia giao
thông của sinh viên là tốt.
– Sinh viên hoàn toàn biết đến các hậu quả khi xảy ra tai nạn gia
thông, tuy nhiên, hành vi chấp hành luật giao thông của sinh viên ở một số
4
trường Đại học tại TP.HCM chưa đúng qui định;
–
Có sự khác nhau trong việc thực hiện hành vi tham gia giao thông
giữa sinh viên các trường trong nội thành – ngoại thành; đặc thù nghề nghiệp
được đào tạo và khác nhau do giới tính. Cụ thể: Sinh viên Trường Trường học
Sư phạm TP.HCM, được học tập, đào tạo để sau này là những người có trách
nhiệm trong giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ sẽ có hành vi tham giao giao thông
đúng luật hơn sinh viên Trường Đại học Kĩ thuật Công nghệ.
– Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến hành vi chấp hành luật giao thông của
sinh viên khi tham gia giao thông như: yếu tố thuộc về sinh viên (nhận thức,
xúc cảm, hành vi, đặc điểm tâm sinh lý); yếu tố thuộc về xã hội (các hình thức
tuyên truyền, hướng dẫn, sự tác động của bạn bè, tâm lý cộng đồng…).
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
5.1.Nghiên cứu một số vấn đề lý luận về hành vi, hành vi tham gia giao
thông của sinh viên; mối quan hệ giữa hành vi tham gia giao thông với nhận
thức của sinh viên về luật an toàn giao thông và văn minh đô thị.
5.2.Khảo sát và đánh giá thực trạng hành vi tham gia giao thông của sinh viên.
– Tìm hiểu nhận thức của sinh viên về luật an toàn giao thông.
–
Tìm hiểu về biểu hiện hành vi của sinh viên khi tham gia giao thông.
–
Tìm hiểu thực trạng mối quan hệ giữa nhận thức và hành vi tham gia
giao thông của sinh viên.
–
So sánh sự khác biệt về biểu hiện hành vi tham gia giao thông giữa
các nhóm sinh viên.
5.3.Chỉ ra nguyên nhân của hành vi tham gia giao thông chưa đúng với
qui định của luật an toàn giao thông và văn minh đô thị.
5.4.Đề xuất một số biện pháp nhằm góp phần điều chỉnh hành vi tham
gia giao thông của sinh viên theo hướng tích cực và an toàn hơn.
5
6.Giới hạn phạm vi nghiên cứu
6.1.Giới hạn về địa bàn nghiên cứu: Tác giả chỉ nghiên cứu tại 2 trường
Đại học ở TP.Hồ Chí Minh:
–
Trường Đại học Sư Phạm TP.HCM với cơ sở 1 ở tại Quận 5 – quận
nội thành TP.Hồ Chí Minh.
–
Trường Đại học Dân lập Kĩ thuật Công nghệ TP.HCM (Hutech) tọa lạc
ở đường Điện Biên Phủ, quận Bình Thạnh – vị trí cửa ngõ của TP.Hồ Chí Minh.
6.2.Giới hạn về khách thể nghiên cứu:
–
100 sinh viên bao gồm năm thứ 2 và năm thứ 3 – trường ĐH Sư
Phạm TP.Hồ Chí Minh bao gồm.
–
100 sinh viên năm thứ 3 trường Đại học Dân lập Kĩ thuật Công
nghệ TP.HCM.
Nhóm khách thể được chọn không nhất thiết phải chia đều tỉ lệ giới tính.
7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận: Phân tích và hệ thống hóa các tài
liệu liên quan đến hành vi và hành vi tham gia giao thông của sinh viên nhằm
xây dựng cơ sở lý luận cho việc triển khai nghiên cứu thực tiễn.
7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
–
Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi. Thu thập thông tin từ khách
thể nghiên cứu nhằm:
+ Mô tả được hành vi tham gia giao thông của sinh viên
+ Đưa ra thực trạng về việc tham gia giao thông của sinh viên
+ Xác định các nguyên nhân về việc thực hiện hành vi tham gia giao thông
chưa đúng luật an toàn giao thông đường bộ
+ Xác định mối liên quan giữa nhận thức và hành vi tham gia giao thông
của sinh viên.
6
+ Xác định mối liên quan giữa cơ sở hạ tầng giao thông và hành vi tham
gia giao thông của sinh viên.
+ Phác thảo các biện pháp khắc phục hành vi tham gia giao thông chưa
đúng luật ở sinh viên.
– Phương pháp quan sát. Thực hiện việc quan sát và ghi lại hình ảnh khi
tham gia giao thông của sinh viên tại các địa điểm: cổng trường, tuyến đường
trọng tâm mà sinh viên sử dụng khi đến trường.
– Phương pháp phỏng vấn. Đặt câu hỏi, lấy ý kiến trực tiếp của sinh
viên về các hành vi thường thấy khi sinh viên tham gia giao thông. Đồng thời,
phỏng vấn Cảnh sát giao thông để có thông tin xác thực về mức độ vi phạm
luật an toàn giao thông đường bộ của sinh viên.
7.3. Xử lý số liệu. Các số liệu thu được sẽ được xử lý bằng toán thống
kê ứng dụng trong nghiên cứu. Phần mềm SPSS for Windows được dùng để:
–
Tính điểm trung bình (Mean)
–
Đếm tần số, tính phần trăm (Count, Percentile)
–
So sánh (dùng kiểm nghiệm T và F)
–
Tương quan (Pearson)
–
Kiểm nghiệm ANOVA
–
Chi – Square với mức ý nghĩa 95% để làm rõ sự khác biệt về hành vi
tham gia giao thông của sinh viên giữa các biến số khác nhau được lựa chọn
trên thông tin chung của mẫu nghiên cứu.
8. Đóng góp của đề tài:
Giúp nhà trường cũng như các cơ quan hữu quan nắm bắt được thực trạng
hành vi tham gia giao thông cũng như các nguyên nhân của việc vi phạm luật
an toàn giao thông đường bộ của sinh viên; trên cơ sở đó, xây dựng những
biện pháp tác động để thay đổi hành vi tham gia giao thông theo hướng tích
cực và an toàn cho sinh viên các trường Đại học tại TP.Hồ Chí Minh.
7
Chương 1.
CƠ SỞ LÝ LUẬN
1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
1.1.1. Tổng quan các nghiên cứu về hành vi trên thế giới
Các nhà khoa học đã tiếp cận nghiên cứu hành vi dưới nhiều góc độ
khác nhau. Những nhà sinh học xem xét hành vi với tư cách là cách sống, thế
ứng xử trong một môi trường nhất định dựa trên sự thích nghi của cơ thể với
môi trường.
Một trong những đại diện nổi trội của Sinh lý học là Pavlov (1849 –
1936) đã có những nghiên cứu rất công phu về hành vi. Ông cho rằng hành vi
là kết quả của quá trình thành lập phản xạ có điều kiện. Ông khám phá ra điều
này khi làm thí nghiệm trên con chó của mình. Ban đầu, ông chỉ muốn thí
nghiệm điều kiện làm một con chó rõ nước dãi. Ông thường rung chuông
trước khi mang thức ăn đến cho con chó và phát hiện rằng con chó nhỏ nước
dãi trước khi thức ăn thật sự đưa tới miệng. Ngạc nhiên hơn, ngay cả khi ông
rung chuông mà không mang theo thức ăn, con chó vẫn nhỏ nước dãi nhiều
hơn bình thường.
Từ đó, Palov kết luận rằng một kích thích có điều kiện (Conditioned
Stimulus – CS) nếu luôn xảy ra ngay sau (hoặc cùng lúc với) kích thích không
điều kiện (Unconditioned Stimulus – US) có thể dẫn tới phản ứng vốn chỉ chịu
tác động bởi kích thích không điều kiện (Unconditioned -> Conditioned
Response – U/CR). Ở đây, con chó luôn ngửi thấy mùi thức ăn ngay sau khi
(hoặc cùng lúc với) nghe tiếng chuông rung thì ngay cả khi lúc không có thức
ăn, nó vẫn rõ nước dãi nhiều hơn bình thường.
Pavlov và cộng sự đã làm nhiều nghiên cứu trên thực nghiệm các hiện
tượng hành vi của động vật mà ông gọi là thần kinh cao cấp, và ông đã xây
8
dựng nên thuyết về phản xạ có điều kiện. Đây là một cống hiến rất to lớn đối
với không chỉ với Sinh lý học, Y học mà còn đặc biệt với Tâm lý học. [11]
Trong khi đó, Tâm lý học coi con người là một chủ thể tích cực chứ
không phải là một cá thể thích nghi thụ động với môi trường theo kiểu con
vật. Hành vi của con người bao giờ cũng có mục tiêu, mục đích và thông qua
sự thúc đẩy của động cơ. Từ đó, thôi thúc tìm hiểu “hành vi con người là tâm
lý” đã tạo điều kiện cho một môn khoa học ra đời và phát triển.
1.1.1.1 Quan niệm về hành vi trong Tâm lý học phương Tây
– Quan niệm về hành vi của trường phái Tâm lý học hành vi:
+ Quan niệm về hành vi của Tâm lý học hành vi cổ điển: Tiếp cận hành
vi của Tâm lý học hành vi (Tâm lý học hành vi cổ điển của J.Watson) là một
trong những cố gắng rất lớn của tâm lý học đầu thế kỷ XX nhằm khắc phục
tính chủ quan trong nghiên cứu. J.Watson cho rằng: “Chỉ có hành vi của tồn
tại người mới là đối tượng của thuyết hành vi, còn ý thức chỉ là một cái gì đó
vu vơ, vô ích”. Hành vi được quan niệm là phả ứng (là bất cứ cái gì mà sinh
vật làm và nó bao gồm rất nhiều thứ) để trả lời kích thích (là một tình hướng
tổng quát của môi trường hay một điều kiện bên trong nào đó của sinh vật).
Kích thích (S) luôn là nguyên nhân, phản ứng (R) luôn là kết quả theo nguyên
tắc của thuyêt quyết định luận máy móc. Nhờ những cử động, phản ứng đó
mà động vật và người với tư cách là “một cơ quan biết phản ứng” hay “một
hệ thống vật lý” sẽ thích nghi với môi trường nhằm đảm bảo sự sống còn. Cơ
chế hình thành các hành là sự mò mẫm của chủ thể theo nguyên tắc ô “thử và
sai”, qua nhiều lần, cho tới khi xác lập được phản ứng phù hợp, luyện tập và
củng cố nó. Cũng theo J.Watson, loại hình hành vi người và loại hình hành vi
động vật có ba sự khác biệt:
9
Khác biết thứ nhất hoàn toàn thuộc ở lĩnh vực sinh vật của con người,
bắt đầu từ thời kỳ bào thai, đến tuổi già: “Con người như là một động vật có vú,
một động vật hai chân, hai tay, với những ngón tay uyển chuyển, như là một động
vật có thời kì bào thai hơn chín tháng, một thời ký thơ ấu bất lực kéo dài, một thời
kỳ tuổi thơ phát triển kéo dài… và một cuộc đời kéo dài 70 tuổi”.
Khác biệt thứ hai giữa hành vi người và hành vi động vật là ở thế giới
vật thể mà con người có rộng hơn động vật: “Hành vi người là mọi ứng xử và
từ ngữ của con người, cả những cái di truyền lẫn cái tự tạo”, “Con người là
động vật phản ứng với từ ngữ và sử dụng từ ngữ”. “Ở con người non 50%
tổng các phản ứng là các phản ứng ngôn ngữ”, nhưng theo J.Watson thì “các
phản ứng ngôn ngữ ấy chẳng quan chỉ là sự co bóp các cơ cổ mà thôi”.
Khác biệt thứ ba, con người là một “tồn tại xã hội”, tồn tại xã hội đó chỉ là
một cơ thể làm việc và biết nói năng. Theo J.Watosn: “Làm và nói có nghĩa là tạo
ra cả một tổ hợp phản ứng phức tạp, tập họp lại thành một tổ hợp phản ứng như:
xây nhà, chơi quần vợt, viết thư.., để con người thích nghi với môi trường”.
Theo J.Watson ở con người có bốn loại hành vi: hành vi tập thành
minh (bên ngoài) như nói, viết và chơi bóng, hành vi tập thành mặc nhiên
(bên trong) như sự tăng nhịp đập của tim gây nên khi nhìn thấy máy khoan
của nha sĩ, hành vi tự động minh nhiên như nháy mắt, hắt hơi, hành vi tự động
mặc nhiên như sự tiết dịch và các biến đổi về tuần hoàn. Mọi việc người ta
làm, kể cả suy nghĩ, đều thuộc về một trong bốn loại hành vi này.
Như vậy, thuyết hành vi của J.Watson có mấy điểm đáng chú ý khi đề
cập về hành vi người:
Hành vi người tuy có một số khác biệt so với động vật, nhưng vẫn chỉ
là tổ hợp phản ứng của cơ thể để trả lời các kích thích tác động vào cơ thể.
10
Không thừa nhận tâm lý, ý thức tham gia vào việc điều khiển hành vi
người. Để nghiên cứu hay điều khiển hành vi nói chung và hành vi người nói
riêng thì chỉ cần dựa vào yếu tố đầu trong công thức S R.
Rõ ràng, quan niệm của J.Watson về hành vi với công thức S R, khó
có thể lý giải được trường hợp khi cùng một kích thích (S), nhưng lại có các
phản ứng (R) khác nhau – liên quan tới những yếu tố thuộc về chủ thể phản
ứng. Chúng tôi chia sẻ với tác giả B.R.Hergenhahn khi ông nhận xét mặt hạn
chế của thuyết hành vi: J.Watson đã không thành công trong cố gắng gạt bỏ
khái niệm ý thức ra khỏi tâm lý học. Hơn bao giờ hết, càng ngày càng có
nhiều nhà tâm lý học nghiên cứu về chính các quy trình nhận thức mà
J.Watson gạt bỏ, coi thường hay phủ nhận.
+ Quan niệm về hành vi của các nhà Tâm lý học hành vi mới: Các nhà
hành vi mới, trong luận thuyết của mình đã cố gắng phát triển và phong phú
thêm khái niệm hành vi. E.C.Tolman và K.L.Hull nhấn mạnh tính đa tử của
hành vi, họ đã đưa biến số “trung gian” – O vào giữa “S” và “R” để thành
công thức: S-O-R, nhưng O lại phụ thuộc chủ yếu vào môi trường bên ngoài.
Cho nên khái niệm hành vi của các nhà Tâm lý học hành vi mới vẫn chỉ nằm
ở trong phạm vi của công thức mà J.Watson đã đề cập: SR.
+ Quan niệm về hành vi trong tâm lý học hành vi tạo tác của
B.F.Skinner: Kế thừa tâm lý học hành vi của J.Watson, Skinner cho rằng hành
vi là cái “cơ thể làm ra, hay chính xác hơn là cái mà do một cơ thể làm ra và
được một cơ thể quan sát thấy được”. Tuy nhiên, Skinner quan niệm trong hệ
thống hành vi có một hành vi tạo tác; chẳng hạn động vật bị rơi vào hoàn cảnh
– chiếc lồng do người thực nghiệm tạo ra (gọi là “cái lồng Skinner”), thì thoạt
đầu động vật thực hiện một số thao tác (cử động) ngẫu nhiên, có thao tác
đúng, tức là đi đúng hướng có kích thích được củng cố. Những thao tác này
11
“chính là tác động ngược lên có thể nhìn thấy của củng cố. Dù coi môi trường
gồm môi trường vật lý, sinh vật, môi trường xã hội hay còn gọi là môi trường
văn hóa, thì con người theo quan niệm của Skinner chẳng qua vẫn là cơ thể
người mang hành vi được hình thành nhờ có các loại môi trường trên tác động
vào. Môi trường theo J.Watson có vai trò khơi dậy hành vi, còn theo Skinner
thì nó có vai trò chọn lọc hành vi; sự tăng cường các yếu tố phụ thuộc mà môi
trường cung cấp sẽ quyết định hành vi nào trở nên mạnh hơn và hành vi nào
không. Điều này có nghĩa là xác suất, tần số và cường độ xuất hiện hành vi
tạo tác hoàn toàn phụ thuộc vào các yếu tố củng cố và cách thức củng cố từ
môi trường. B.F.Skinner cho rằng sự khác biệt đầu tiên giữa hành vi có điều
kiện với hành vi tạo tác là hành vi có điều kiện xuất hiện nhằm tiếp nhận một
kích thích củng cố, còn hành vi tạo tác nhằm tạo ra kích thích củng cố. Vì thế
người ta gọi hành vi tạo tác là hành vi được hình thành “trong điều kiện hóa
có hiệu lực” nhằm đáp lại kích thích của môi trường một cách tích cực chủ
động. Nhờ tiếp cận các điều được củng cố thì kiểm soát được hành vi. Do vậy,
nếu kiểm soát được củng cố thì kiểm soát được hành vi. Theo Skinner: Cái
gọi là các sự kiện tâm lý thực ra chỉ là các sự kiện sinh lý được dán cho cái
nhãn ý thức. Và vì thế, luận thuyết về hành vi tạo tác của Skinner về cơ bản
vẫn thể hiện kênh thẳng “vào – ra” , tức là vẫn thể hiện công thức S – R trong
Tâm lý học hành vi của J.Watson.
Như vậy, quan niệm về hành vi tạo tác của Skinner chỉ đúng khi con
người sống trong môi trường điều kiện hóa, trong môi trường này, những
hành vi mà chúng ta mong muốn ở người khác có điều kiện hình thành, củng
cố và phát triển. Còn khi con người ra khỏi môi trường đó, hành vi của họ
không diễn ra như quan niệm của Skinner, thậm chí những hành vi đã được
huấn luyện có thể không còn, nó “bị rơi rụng”, “bị vứt bỏ”.
12
Tóm lại: Các tác giả của Tâm lý học hành vi coi hành vi chỉ đơn thuần
là phản ứng trả lời kích thích. Tuy có quan niệm hơi khác nhau về các yếu tố
và vai trò của chúng tác động đến hành vi, nhưng đều nhấn mạnh tính quyết
định của kích thích đối với hành vi; không thừa nhận có sự tồn tại của tâm lý,
ý thức và sự tác động của nó đối với hành vi người. Môi trường có vai trò
khơi dậy hành vi, cứ có kích thích là có hành vi theo công thức SR thành
công thức S – O – R, nhưng O lại phụ thuộc chủ yếu vào môi trường bên
ngoài (E.C.Tolman, K.L.Hull…). [12]
Tác giả luận án cho rằng: Quan niệm trên về hành vi và vai trò của kích
thích (S) đối với hành vi (R) có ý nghĩa nhất định đối với hành vi chấp hành
Luật giao thông đường bộ: Chẳng hạn như cảnh sát giao thông tăng cường
việc xử lý hành vi vi phạm Luật giao thông đường bộ sẽ giảm được hành vi vi
phạm đó. Tuy vậy, chúng ta vẫn nhìn thấy một điều khá rõ là: Cách tiếp cận
của Tâm lý học hành vi không khác quan điểm của các nhà sinh học là bao,
Tâm lý học hành vi không chỉ ra được đặc trưng của hành vi người.
– Quan niệm về hành vi theo Phân tâm học: Sigmund Freud, đại
diện cho trường phái Phân tâm học (1856 – 1939) cho rằng: Con người có ID
(tiếng La tinh có nghĩa là “cái Ấy” – bản năng tính dục), Ego (tiếng La tinh có
nghĩa là “cái Tôi” – bản ngã) và Superego (tiếng La tinh kết hợp của Super và
Ego – cái bên trên cái Tôi hay “cái siêu tôi”). Lực tập họp gắn với các bản
năng thì được gọi là libido (tiếng La tinh có nghĩa là dục tính) và sức thôi thúc
của libido (tiếng La Tinh có nghĩa là dục tính) và sức thôi thúc của libido cắt
nghĩa cho đa số hành vi của con người. Công việc của Ego là làm cho ước
muốn của Id phù hợp với thực tại tương ứng trong môi trường vật lý (cái tôi
hoạt động nhằm phục vụ cái ây, Ego bị chi phối bởi nguyên lý thực tại vì các
đối tượng mà nó cung cấp phải dẫn đến sự thỏa mãn một nhu cầu thực sự chứ
13
không phải một sự thỏa mãn trong tưởng tượng. Superego khi được phát triển
đầy đủ có hai phần: Lương tâm gồm các kinh nghiệm do thỏa mãn nhu cầu
mà bị phạt đã được nội tâm hóa và Ngã lý tưởng gồm các kinh nghiệm cũng
được nội tâm hóa do được thưởng thi thỏa mãn nhu cầu. Một khi Ego đã phát
triển thì hành vi được điều khiển bởi các giá trị đã được nội tâm hóa, thường
là các giá trị của cha mẹ. Khi đó các cảm giác có tội hay tự hào, giúp cá nhân
hành động theo các giá trị xã hội, cho dù không có sự hiện diện của các hình
ảnh uy quyền của cha mẹ. Theo S.freud ở con người lành mạnh cả về thể chất
lẫn tinh thần đều có “những hành vi sai lạc” bao gồm: những hành động lỡ: lỡ
lời, những câu chữ viết lỡ tay, những câu đọc chữ lỡ miệng, những sự quên và
đãng trí. Những hành vi sai lạc này xuất hiện thay thế cho hành vi mà người ta
mong muốn hay đang chờ đợi, những hành vi sai lạc là những hành vi có ý
nghĩa; chúng đều có nguyên nhân từ cái vô thức. Và như thế, theo S.Freud
“Những hành vi sai lạc cũng có thể hiến cho chúng ta những dữ kiện để khảo
sát những công trình quan trọng hơn”.
Như vậy, hành vi theo quan điểm của S.Freud do nguồn năng lượng
tình dục (libido) bị chèn ép tạo ra và quyết định. Và ảnh hưởng của học thuyết
S.Freud đối với ý học thì quá rõ ràng khi hầu như những bệnh viện tâm thần
đều sử dụng những yếu tố và những nguyên lý cơ bản trong khoa học tâm lý
của S.Freud. Đồng thời, học thuyết này cũng tác động đến việc nghiên cứu tác
giả, tác phẩm trong văn học, nghệ thuật sâu xa không kém.
Trong tâm lý học, việc đánh giá học thuyết S.Freud còn nhiều quan
điểm khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Với tư duy biện chứng – không
phủ định sạch trơn, chúng ta có thể kế thừa “hạt nhân hợp lý” trong quan
điểm của S.Freud về cội nguồn của hành vi; về mâu thuẫn, xung đột giữa cái
bản năng và cái xã hội, về kinh nghiệm được nội tâm hóa do bị phạt hay được
14
thưởng với các cảm giác có tội hay tự hào giúp cá nhân hành động theo các
giá trị xã hội. Những vấn đề này rất có ý nghĩa trong nghiên cứu hành vi,
trong đó có hành vi tham gia giao thông đường bộ. Tím các giải pháp phát
triển hành vi hợp chuẩn mực xã hội, hạn chế hành vi sai lệch chuẩn mực xã
hội, trong đó có giải pháp thưởng phạt nghiêm minh, giải pháp khai thác “bản
năng sống của con người bằng các hoạt động thể thao, vui chơi giải trí lành
mạnh, để con người giải tỏa những năng lượng tiềm ẩn một cách có văn hóa”
– Quan niệm về hành vi của Tâm lý học nhân văn: A.Maslow được
là “Người cha tinh thần” của Tâm lý học nhân văn (ra đời vào những năm 60
của thế kỷ XX). Trong lý thuyết của ông, nhu cầu của con người được sắp xếp
theo một thứ bậc nhất định từ thấp đến cao, nhu cầu bậc thấp được thỏa mãn
trước và ngay sau khi những nhu cầu này được thỏa mãn thì nhu cầu bậc cao
hơn tiếp theo sẽ xuất hiện và thúc đẩy con người hoạt động để thỏa mãn nó.
Theo trường phái này: Hành vi của con người không chỉ bao gồm hành
vi “mở” (phản ứng quan sát được) mà còn bao gồm hành vi “kín” (là những
phản ứng không quan sát được – những trải nghiệm chủ quan của con người).
Hai phần này ít gắn bó với nhau. Các quan điểm của trường phái Tâm lý học
nhân văn có khuynh hướng đối lập với ách giải thích của Tâm lý học hành vi
và của Phân tâm học về hành vi. Nếu Tâm lý học Phân tâm lấy điều kiện bên
15
trong, còn Tâm lý học hành vi lấy các điều kiện bên ngoài làm nguyên tắc
quyết định hành vi của con người; thì Tâm lý học nhân văn cho rằng: Con
người có thể nhận thức và kiểm soát được hành vi của mình chứ không phải
do vô thức quyết định và con người có thể độc lập quyết định về hành của
mình , chứ không phải hoàn toàn do tác động bên ngoài. Nghiên cứu cá nhân
mang lại nhiều thông tin hơn là nghiên cứu những đặc điểm chung của tập
thể. Hành vi của con người là sự tổng hợp của nhiều khuynh hướng, họ lý giải
hành vi của con người trên cơ sở tôn trọng con người với tư cách cá nhân –
tôn trọng giá trị sáng tạo, trách nhiệm cũng như các phẩm giá cá nhân. Ví
như: trường phái Tâm lý học nhân văn lý giải hành vi tìm kiếm sự trợ giúp
của con người là do họ có cảm giác bất an, không hài lòng, gặp thất bại trong
cuộc sống… Nguyên nhân của các cảm giác đó là do con người thiếu các quan
hệ tình cảm có ý nghĩa hoặc bản thân không có mục tiêu quan trọng để phấn
đấu. Trường phái này đã phát triển một kiểu trị liệu tâm lý “tự giúp mình” để
con người ứng phó với những vấn đền nan giải trong cuộc sống. [14]
Như vậy, trường phái Tâm lý học nhân văn dựa trên quan điểm nhìn
nhận hành vi người ở góc độ cá nhân mà bỏ qua sự chi phối của cộng đồng xã
hội đến hành vi của cá nhân.
Trong khi đó, từ năm 1895, Gustave Le Bon đã nghiên cứu về đám
đông đã chỉ ra rằng: “Đám đông bao giờ cũng vô thức, dù là bất cứ đám đông
nào,… khi đã tham gia đám đông, lập tức tính cách hay trí tuệ của từng cá
nhân trong đó hoàn toàn biến đổi, họ hành động hoàn toàn theo những quy
luật khác”. “Dù những cá nhân hợp thành nó như thế nào, dù đời sống, nghề
nghiệp, tính cách hay trí tuệ của những cá nhân ấy giống nhau hay khác nhau
ra sao, thì chỉ riêng việc họ chuyển biến thành đám đông, họ đã có một tâm
hồn tập thể làm cho họ cảm nhận, suy nghĩ, và hành động theo một cách hoàn
16
toàn khác với cách mà một cá nhân riêng lẻ vẫn cảm nhận, suy nghĩ và hành
động. Có những tư tưởng, tình cảm chỉ nảy sinh hay chỉ biến thành hành động
của cá nhân khi cá nhân đó nằm trong đám đông”.
Tựu chung lại, hành vi của con người theo Tâm lý học nhân văn không
chỉ bao gồm hành vi “mở” (phản ứng quan sát đươc mà còn bao gồm hành vi
“kín” (là những phản ứng không quan sát được – những trải nghiệm chủ quan
của con người. Con người có thể nhận thức và kiểm soát được hành vi của
mình, chứ không phải hoàn toàn do tác động bên ngoài hoặc do vọ thức quyết
định. Hành vi của con người do nhu cầu thúc đẩy và chịu sự tác động của
nhiều khuynh hướng. Những vấn đề này có giá trị đối với việc nghiên cứu
hành vi người. Tuy nhiên, tâm lý học nhân văn chỉ đề cập hành vi ở góc độ cá
nhân mà bỏ qua sự chi phối của xã hội là chưa đầy đủ.
Như vậy, lý luận về hành vi của mỗi trường phái trong tâm lý học
phương Tây có những điểm hợp lý: Họ đã khắc phục được cách nhìn duy tâm
về hành vi người, có những đóng góp nhất định cho việc nghiên cứu hành vi
người. Ví như: Quan niệm hành vi là phản ứng đối với kích thích (SR),
kiểm soát được yếu tố củng cố sẽ kiểm soát được hành vi, có yếu tố trung
gian giữa kích thích và hành vi (quan niệm của các tác giả thuộc trường phái
hành vi). Quan niệm về mâu thuẫn, xung đột giữa bản năng và cái xã hội, về
kinh nghiệm được nội tâm hóa do bị phạt hay được thưởng với các cảm giác
có tội hay tự hào giúp cá nhân hành động theo các giá trị xã hội (quan niệm
của phân tâm học). Hành vi của con người là sự tổng hợp của nhiều khuynh
hướng, do nhu cầu thúc đẩy. Con người có thể nhận thức và kiểm soát được
hành vi của mình chứ không phải do vô thức quyết định và con người có thể
độc lập quyết định về hành vi của mình, chứ không phải hoàn toàn do tác
động bên ngoài (quan niệm của Tâm lý học nhân văn)…
17
Tuy nhiên lý luận của các trường phái trên vẫn chưa lý giải được đầy
đủ những vấn đề về hành vi người. Vì thế tác giả luận án chỉ kế thừa những
“hạt nhân” hợp lý, chứ không thể dựa hoàn toàn vào lý luận về hành vi của
một trường phái nào trong tâm lý học phương Tây để nghiên cứu hành vi chấp
hành Luật giao thông đường bộ khi tham gia giao thông của sinh viên.
1.1.1.2.Quan niệm về hành vi trong Tâm lý học hoạt động
“Hành vi” theo quan điểm của các nhá Tâm lý học hoạt động không
giống khái niệm “hành vi” trong quan niệm của các nhà Tâm lý học hành vi:
L.X.Vưgotxki trong bài báo “ý thức là vấn đề của tâm lý học hành vi”
(được coi là Cương lĩnh đầu tiên của Tâm lý học hoạt động) đã xác định hành
vi là “cuộc sống”, là “lao động, là “thực tiễn”; tức là phải hiểu hành vi là hoạt
động với đơn vị của nó là hành động trong cuộc sống, tâm lý, ý thức và hoạt
động không tách rời nhau. Việc tạo ra và sử dụng các tín hiệu tự tạo (còn gọi
là các dấu hiệu) làm cho hành vi người khác hẳn hành vi con vật. Quá trình
hình thành hành vi người là quá trình hình thành hoạt động dấu hiệu, từ các
dấu hiệu trung gian đơn giản của hành vi đến chỗ dấu hiệu có ý nghĩa công
cụ, phương tiện giao tiếp cũng như phương tiện điều khiển hành vi bản thân.
Hành vi không phải là một tổ hợp các phản xạ, phản ứng máy móc thoe kiểu
“kích thích phản ứng” nhằm giúp cơ thể thích nghi với môi trường mà
hành vi đã chịu sự định hướng, điều khiển, điều chỉnh. Hành vi được xem như
là tổ hợp các cử động, thao tác, là mặt bề ngoài của hoạt động. Như vậy, hành
vi theo quan niệm của L.X.Vưgotxki là hành vi gắn với tâm lý, chúng không
tách rời nhau.
X.L.Rubinstein quan niệm hành vi là hoạt động đặc biệt và hoạt động
chuyển thành hành vi chỉ khi mà động lực hoạt động từ bình diện đối tượng
chuyển sang quan hệ cá nhân – xã hội. Như vậy hành vi không còn là một hay
18
vài cử động riêng rẽ nào đó của con người mà là tổ hợp các cử động, thao tác,
hành động bề ngoài của con người. Đây là vấn đề phương pháp luận của việc
nghiên cứu hành vi người. Người nghiên cứu tán thành quan điểm này và coi
đây là cơ sở nền tảng trong việc nghiên cứu hành vi chấp hành Luật giao
thông đường bộ của sinh viên khi các bạn tham gia giao thông.
Trong “Từ điển giản yếu” (bản Tiếng Nga), A.V.Petrovxki và
M.G.Iarosevxki quan niệm :hành vi là sự tác động qua lại giữa cơ thể sống,
thông qua hoạt tính bên ngoài (vận động) và bên trong (tâm lý).
“Bất kì hoạt động thức tế nào cũng có mặt bên ngoài, mặt bên trong
chúng liên hệ mật thiết với nhau. Bất kỳ hành động bên ngoài nào cũng gián
tiếp liên quan đến các quá trình diễn ra bên trong chủ thể, còn quá trình bên
trong bằng cách này hoặc cách khác đều được thể hiện ra bên ngoài… Nhiệm
vụ của tâm lý học, đầu tiên là nghiên cứu “mặt bề ngoài” của hoạt động để
phát hiện “mặt bên trong”, chính xác hơn là để hiểu được vai trò thực của tâm
lý trong hoạt động.
Hành vi là những biểu hiện bên ngoài của hoạt động. Nó gắn với động
cơ, nhu cầu và có ý nghĩa xã hội nhất định.
Quyết định luận duy vật biện chứng đã chỉ ra rằng: “Tồn tại quyết định
ý thức, ý thức độc lập tương đối với “tồn tại” và tác động trở lại “tồn tại”. Với
tinh thần này, các nhà Tâm lý học hoạt động đã quán triệt và chứng minh
trong các công trình nghiên cứu của mình: Ý thức được coi là một chất lượng
mới của toàn bộ tâm lý người. Theo B.Ph.Lomov: “Ý thức phản ánh tồn tại.
Nhưng không nên cho rằng ở mọi thời điểm ý thức hoàn toàn tương ứng với
tồn tại. Đó không phải là cái bóng, không phải là hình ảnh trực tiếp, nó không
nhắc lại nguyên xi sự kiện. Ý thức “trùng hợp” với sự kiện chỉ ở quy mô tổng
thể. B.Ph.Lomov cho rằng: Sự xuất hiện của ý thức và sự phát triển của ý thức
