BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC DÂN LẬP HẢI PHÒNG
——————————-
ISO 9001:2015
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
NGÀNH: VĂN HÓA DU LỊCH
Sinh viên : Trần Thị Hồng
Giảng viên hướng dẫn: ThS. Phạm Thị Hoàng Điệp
HẢI PHÒNG – 2018
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC DÂN LẬP HẢI PHÒNG
———————————–
KHAI THÁC CÁC CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC LIÊN QUAN
ĐẾN CÔNG GIÁO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NAM ĐỊNH VÀ
NINH BÌNH PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN DU LỊCH
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC HỆ CHÍNH QUY
NGÀNH: VĂN HÓA DU LỊCH
Sinh viên: Trần Thị Hồng
Giảng viên hướng dẫn: ThS. Phạm Thị Hoàng Điệp
HẢI PHÒNG – 2018
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC DÂN LẬP HẢI PHÒNG
————————————–
NHIỆM VỤ ĐỀ TÀI TỐT NGHIỆP
Sinh viên: Trần Thị Hồng Mã SV:1412601084
Lớp: VH1802 Ngành: Văn hóa du lịch
Tên đề tài: Khai thác các công trình kiến trúc liên quan đến Công giáo trên
địa bàn tỉnh Nam Định và Ninh Bình phục vụ phát triển du lịch
NHIỆM VỤ ĐỀ TÀI
1. Nội dung và các yêu cầu cần giải quyết trong nhiệm vụ đề tài tốt nghiệp
(về lý luận, thực tiễn, các số liệu cần tính toán và các bản vẽ).
– Tìm hiểu về quá trình truyền bá đạo Công giáo vào Nam Định và Ninh Bình.
– Giới thiệu về các nhà thờ tiêu biểu trên địa bàn hai tỉnh Nam Định và Ninh
Bình: từ lịch sử hình thành, giá trị kiến trúc, giá trị nghệ thuật, giá trị tâm linh.
– Phân tích và đánh giá thực trạng khai thác một số nhà thờ tiêu biểu trong dời
sống hàng ngày và hoạt động du lịch những năm gần đây.
– Đề xuất giải pháp khai thác các công trình kiến trúc Công giáo trên phục vụ
phát triển du lịch Nam Định và Ninh Bình.
2. Các số liệu cần thiết để thiết kế, tính toán.
– Số liệu về các giáo xứ, giáo hạt trên địa bàn Nam Định, Ninh Bình
– Số liệu về lượng khách du lịch tới thăm Nam Định, Ninh Bình và các công
trình kiến trúc Công giáo ở đây.
– Số liệu về doanh thu du lịch.
3. Địa điểm thực tập tốt nghiệp.
Cơ sở thực tập: Công ty du lịch quốc tế Thái Dương
Địa chỉ: 42 Nguyễn Trãi – Ngô Quyền – Hải Phòng
Số điện thoại liên hệ: 0948232668
CÁN BỘ HƯỚNG DẪN ĐỀ TÀI TỐT NGHIỆP
Người hướng dẫn thứ nhất:
Họ và tên: Phạm Thị Hoàng Điệp
Học hàm, học vị: Thạc sĩ
Cơ quan công tác: Trường đại học dân lập Hải Phòng
Nội dung hướng dẫn:
– Hướng dẫn cách tìm kiếm, thu thập và xử lý tài liệu
– Hướng dẫn xây dựng đề cương chi tiết
– Hướng dẫn cách làm nghiên cứu khoa học
– Đọc và chỉnh sửa, góp ý nội dung khóa luận
Người hướng dẫn thứ hai:
Họ và tên:…………………………………………………………………………………
Học hàm, học vị:………………………………………………………………………..
Cơ quan công tác:………………………………………………………………………
Nội dung hướng dẫn:………………………………………………………………….
Đề tài tốt nghiệp được giao ngày tháng năm 2018
Yêu cầu phải hoàn thành xong trước ngày tháng 11 năm 2018
Đã nhận nhiệm vụ ĐTTN Đã giao nhiệm vụ ĐTTN
Sinh viên
Người hướng dẫn
Hải Phòng, ngày …… tháng 11 năm 2018
Hiệu trưởng
GS.TS.NGƯT Trần Hữu Nghị
PHẦN NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN
1. Tinh thần thái độ của sinh viên trong quá trình làm đề tài tốt nghiệp:
– Có tinh thần cầu thị, ham học hỏi
– Chăm chỉ, chịu khó sưu tầm tài liệu và đi thực địa
– Biết cách làm đề tài khoa học
– Nộp và chỉnh sửa đúng hạn theo yêu cầu của giáo viên.
2. Đánh giá chất lượng của khóa luận (so với nội dung yêu cầu đã đề ra trong
nhiệm vụ Đ.T. T.N trên các mặt lý luận, thực tiễn, tính toán số liệu…):
– Đề tài đã giới thiệu tổng quan quá trình truyền bá của đạo Công giáo vào
Nam Định và Ninh Bình; giới thiệu được một số các nhà thờ đẹp và tiêu
biểu trên địa bàn hai tỉnh này, đồng thời phân tích được giá trị của các công
trình kiến trúc đó.
– Khóa luận bước đầu đã đánh giá được thực trạng khai thác các công trình
kiến trúc Công giáo ở Nam Định và Ninh Bình, có gắn kết được với sự phát
triển du lịch những năm gần đây.
– Đề tài đã đề xuất được một số biện pháp khả thi phục vụ phát triển du lịch
của Nam Định và Ninh Bình có liên quan đến các công trình kiến trúc Công
giáo nói trên.
3. Cho điểm của cán bộ hướng dẫn (ghi bằng cả số và chữ):
……………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………..
Hải Phòng, ngày 1 tháng 11 năm 2018
Cán bộ hướng dẫn
(Ký và ghi rõ họ tên)
Phạm Thị Hoàng Điệp
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trong xã hội ngày nay, việc hội nhập giao thương với các quốc gai trên thế giới
đã mở ra nhiều cơ hội việc làm và phát triển cho đất nước, các công ty, xí nghiệp
và người dân. Với cuộc sống ngày một phát triển, đi du lịch trở thành một nhu cầu
không thể thiếu trong đời sống của con người. Du lịch đối với mỗi người không
còn dừng lại là việc thăm quan thắng cảnh, khám phá những vùng đất mới, hay tìm
hiểu về nền văn hóa, các di tích lịch sử hào hùng cha ông ta đã để lại, hoặc đơn
giản là nghỉ mát bên một bãi biển đẹp… mà con người ngày nay còn đi du lịch với
nhiều mục đích khác nhau, như đi du lịch kết hợp với cân bằng đời sống tâm linh,
du lịch kết hợp với hội họp…
Quả thực có thể nói nhu cầu tâm linh đối với con người ở mọi thời đại là không
thể thiếu. Việc khai thác các giá trị của tín ngưỡng, tôn giáo trong hoạt động du
lịch đã được nhiều nước trên thế giới khai thác dưới nhiều hình thức như: du khách
là tín đồ Islam giáo đi hành hương đến thánh địa Mecca ở Ả Rập Saudi, tín đồ đạo
Phật đến Nepal chiêm bái những thánh tích của đạo Phật… Ở Việt Nam, số lượng
người tham gia vào các chuyến du lịch tôn giáo ngày càng tăng lên và trở thành
một nhu cầu thật sự cần thiết. Đặc biệt là vào dịp lễ tết đầu năm, người dân thường
có tục đi lễ chùa cầu xin cho năm mới được bình an, được tiền tài, được thành đạt.
Nắm bắt được nhu cầu của người dân, các công ty du lịch cũng đã tổ chức, xây
dựng nên các chương trình du lịch phục vụ cho người dân đi lễ chùa và có thể kết
hợp với tham quan thắng cảnh, du xuân. Tuy nhiên, trên mảnh đất hình chữ “ S”
này không chỉ có một tôn giáo là Phật Giáo mà còn nhiều tôn giáo khác nữa như
Công giáo, đạo Tin lành, đạo Hòa Hảo hay đạo thờ tổ tiên của người dân Việt
Nam… Trong số đó, nếu tính theo số lượng tín đồ thì có thể thấy đạo Phật và đạo
Công giáo là hai đạo có lượng tín đồ lớn nhất. Trong thời gian qua các công ty du
lịch đã khai thác tốt loại hình tâm linh đối với đối tượng khách là Phật giáo, với
việc đưa các công trình đình, đền, chùa vào khai thác du lịch, ngoài mục đích phục
vụ nhu cầu lễ chùa của người dân, còn giúp người dân hiểu sâu hơn về công trình
kiến trúc cũng như ý nghĩa và lịch sử của đạo hay của chính ngôi đền, ngôi chùa
mà du khách tới.
Với sự thành công lớn trong việc khai thác đối tượng khách là người Phật giáo
thì các công ty du lịch cũng bắt đầu nhắm đến đối tượng khách là người Công giáo.
Với số lượng tín đồ lớn thứ 2 trên cả nước sau Phật giáo, có thể nói đây là đối
tượng khách tiềm năng, một thị trường tiềm năng báo hiệu một xu hướng mới
trong ngành du lịch Việt Nam. Trong quá trình phát triển chung của đạo Công giáo
trên thế giới, đạo Công giáo ở Việt Nam du nhập cũng không phải là quá lâu, cũng
không quá ngắn. Với lịch sử gần 500 năm, đạo Công giáo cũng đã có phát triển lớn
mạnh và để lại cho đất nước Việt Nam rất nhiều công trình kiến trúc nhà thờ mới lạ
từ Phương Tây, đồng thời đóng góp cho nền văn hóa Việt Nam trên rất nhiều
phương diện văn hóa, điển hình như bộ chữ viết Latinh mà chúng ta vẫn đang sử
dụng và nhiều đóng góp nghệ thuật khác. Có thể nói, đây là một triển vọng lớn cho
loại hình du lịch tâm linh hướng tới đối tượng du khách là người Công giáo, và cả
các tín đồ của tôn giáo khác hay những người vô thần.
Với các công ty du lịch đang khai thác loại hình du lịch tâm linh, thì những năm
gần đây đã có các chuyến tham quan được xây dựng đến một số ít công trình kiến
trúc Công giáo đặc sắc, điển hình là tour du lịch thăm quan nhà thờ đá Phát Diệm ở
Ninh Bình hay Nhà thờ lớn ở Sài Gòn, Hà Nội… Nhìn chung đó đều là các công
trình tiêu biểu tại các thành phố lớn hoặc đại diện cho kiến trúc đặc sắc của Công
giáo ở Việt Nam. Nói cách khác, trong cả nước ta vẫn còn rất nhiều những địa
phương khác mà lịch sử truyền bá đạo Công giáo hay số lượng nhà thờ có kiến trúc
đẹp không ít tuy nhiên sự khai thác đối với các địa phương đó vẫn còn ít, hạn chế
và chưa được đa dạng. Xét về chiều lịch sử cũng như các công trình kiến trúc thì
Nam Định được coi là nơi đặt nền móng đầu tiên của đạo Công giáo khi được
truyền vào Việt Nam từ năm 1533. Mặc dù, một số tài liệu có nói rằng thời gian
truyền đạo không kéo dài liên tục, nhưng trên thực tế, Nam Định là một vùng đất
sùng đạo, với nền tảng vững chắc, số lượng giáo dân lớn và hơn 176 công trình
kiến trúc nhà thờ. Có thể nói, đây là một thị trường tiềm năng cho sự phát triển loại
hình du lịch tâm linh.
Bên cạnh vùng đất Nam Định, là một mảnh đất cũng không thua kém về bề dày
lịch sử, cũng như đóng góp về các công trình kiến trúc, văn hóa có liên quan đến
hai triều đại Đinh – Tiền Lê và cùng với đó là lịch sử truyền giáo ban sơ của giáo
hội Công giáo vào Việt Nam. Đó chính là Ninh Bình từ lâu đã nổi tiếng với nhiều
danh thắng tự nhiên và nhiều danh lam thắng cảnh đặc sắc. Nơi đây cũng được biết
đến là một trong những mảnh đất đầu tiên tại miền Bắc đón nhận đạo Công giáo và
phát triển vững mạnh, để lại hơn 76 công trình nhà thờ, trong đó phải kể đến một
công trình có ý nghĩa đặc biệt chính là quần thể nhà thờ đá Phát Diệm. Do đó, Ninh
Bình cũng xứng đáng là một vùng đất tiềm năng để phát triển loại hình du lịch tâm
linh đối với các công trình kiến trúc Công giáo này. Tuy nhiên, nếu so với các tour
du lịch tâm linh hướng tới các công trình Đền, Chùa, Phủ, Quán thì các nhà thờ
Công giáo ở cả hai tỉnh trên hiện nay hầu như vẫn đang ở dạng tiềm năng. Do đó
xuất phát từ mong muốn tìm hiểu sâu hơn về các công trình kiến trúc Công giáo
tiêu biểu và đặc sắc ở Ninh Bình và Nam Định, trên cơ sở đó mong muốn kết nối
và thúc đẩy hoạt động phát triển du lịch tâm linh tại đây nên người viết đã lựa chọn
đề tài: “Khai thác các công trình kiến trúc liên quan đến Công giáo trên địa bàn
tỉnh Nam Định và Ninh Bình phục vụ phát triển du lịch” cho bài khóa luận tốt
nghiệp của mình.
2. Mục đích ý nghĩa của đề tài
2.1. Mục đích
Trong dòng cuộc sống hối hả, người viết mong muốn mang đến cho các du
khách những chuyến đi thật ý nghĩa và thỏa trí tìm hiểu khám phá những nét đẹp
trong các công trình kiến trúc Công giáo. Từ những tư liệu người viết tìm hiểu
được, từ các tài nguyên, điều kiện để phát triển, trên nền tảng đó, cố gắng vận dụng
những kiến thức đã học trên ghế nhà trường về chuyên ngành du lịch để cung cấp
một cái nhìn tổng quan về những công trình kiến trúc Công giáo ở Ninh Bình và
Nam Định, tiến tới xây dựng các chương trình du lịch cụ thể nhằm giúp cho loại
hình du lịch tâm linh thêm phong phú và đa dạng, phù hợp với nhu cầu của nhiều
đối tượng du khách.
2.2. Ý nghĩa của đề tài
– Giới thiệu tổng quan về các công trình kiến trúc Công giáo tiêu biểu ở Nam
Định và Ninh Bình.
– Đánh giá được giá trị lịch sử, kiến trúc, nghệ thuật, tâm linh và du lịch của
các công trình đó.
– Tìm hiểu thực trạng khai thác các công trình đó những năm gần đây.
– Phân tích những mặt được và chưa được trong thựuc trạng khai thác.
– Đề xuất định hướng phát triển, giải pháp và biện pháp khai thác du lịch
hiệu quả với các công trình kiến trúc Công giáo ở Nam Định và Ninh Bình, góp
phần phát triển du lịch địa phương nói riêng và cả nước nói chung.
3. Đối tượng phạm vi nghiên cứu đề tài
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Các công trình kiến trúc tiêu biểu của Công giáo ở Ninh Bình và Nam Định,
như nhà thờ Chính tòa Bùi Chu, Vương cung thánh đường Phú Nhai, quần thể nhà
thờ đá Phát Diệm, đan viện Châu Sơn…
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Về thời gian: đề tài được nghiên cứu trong vòng 3 tháng từ ngày 12 tháng 8
năm 2018 đến 31 tháng 10 năm 2018.
Về không gian: địa bàn 2 tỉnh Ninh Bình và Nam Định.
4. Phương pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp khảo sát thực địa
Phương pháp này, cho phép người viết tiếp cận và nắm bắt rõ hơn về các
công trình kiến trúc, quan sát chân thực hơn và có góc nhìn Tòan diện hơn đối với
các đối tượng nghiên cứu với các thông tin dữ liệu thu thập được để chọn lựa được
công trình kiến trúc đặc sắc để đưa vào khai thác. Các hoạt động đi thực địa gồm:
quan sát, điều tra, ghi chép, quay phim, chụp ảnh và gặp gỡ trực tiếp các tu sĩ coi
sóc công trình, các cơ quan quản lí và cộng đồng địa phương.
4.2. Phương pháp thu thập và xử lí dữ liệu
Phương pháp này là thu thập thông tin, tài liệu có sẵn từ các sở, ban ngành
liên quan, tài liệu giấy từ các linh mục, các cơ sở uy tín của tổ chức giáo hội Công
giáo như: tài liệu của Sở văn hóa thể thao du lịch Ninh Bình, trang địa phận Phát
Diệm, trang giáo phận Bùi Chu, cuốn sách nhà thờ lớn Phát Diệm, cuốn lịch sử địa
phận Đông Đàng Ngoài hay giáo phận Hải Phòng… Trên cơ sở những tài liệu thu
thập được sẽ đưa vào phân tích, đánh giá, nhận xét, so sánh và tổng hợp sẽ giúp
người viết hoàn thiện tốt chủ đề của khóa luận.
4.3. Phương pháp thống kê
Phương pháp này cho ta số liệu về các mốc thời gian, các số liệu về công
trình, số lượng giáo dân… dựa trên cơ sở điều tra từ nhiều nguồn thông tin khác
nhau như Báo công giáo, trang của các giáo phận đã cung cấp các số liệu, để đưa ra
những đánh giá, nhận xét một cách bao quát và khách quan.
5. Bố cục của khóa luận
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, khóa
luận còn bao gồm 3 chương sau:
Chương 1: Tổng quan về các công trình kiến trúc liên quan đến Công giáo ở
Nam Định và Ninh Bình
Chương 2: Tìm hiểu thực trạng phát triển du lịch tại các công trình kiến trúc
Công giáo trên địa bàn tỉnh Nam Định và Ninh Bình những năm gần đây
Chương 3: Đề xuất định hướng giải pháp nâng cao hiệu quả khai thác các
công trình kiến trúc Công giáo ở Nam Định và Ninh Bình phục vụ phát triển du
lịch.
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ CÁC CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC
LIÊN QUAN ĐẾN CÔNG GIÁO Ở NAM ĐỊNH VÀ NINH BÌNH
1.1.
Quá trình du nhập và truyền bá Công giáo vào Nam Định và Ninh Bình
1.1.1. Lịch sử truyền bá đạo Công giáo vào Việt Nam
Khái niệm từ “Công giáo”: Công giáo là một thuật ngữ rộng được sử dụng
đặc biệt trong ngữ cảnh Ki-tô giáo. Thuật ngữ này được xuất phát từ chữ Hi Lạp
(katholikos) có nghĩa là “chung” hay “phổ quát”. Như vậy, thuật ngữ Công giáo
hay Đại công trong tiếng Việt được dùng để dịch chữ Hi Lạp với nghĩa là đạo
Công giáo [10].
Đạo Công giáo tại Việt Nam được du nhập từ các linh mục và tu sĩ ngoại
quốc. Quá trình du nhập vào Việt Nam đã trải qua một thời gian dài và khá phức
tạp. Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam trải qua gần 500 năm có thể chia thành 4 giai
đoạn sau:
Giai đoạn 1: Trong bối cảnh tình hình kinh tế, chính trị trong nước đang lâm
vào khủng hoảng, các cuộc nội chiến liên miên diễn ra giữa các tập đoàn phong
kiến Lê- Mạc, dưới tình hình đó, đất nước bị chia cắt, kinh tế khó khăn. Lúc bấy
giờ, đạo Công giáo đã được truyền vào từ năm 1533, do giáo sĩ Tây Dương tên là
In-nê- khu, đã đến làng Ninh Cường thuộc tỉnh Nam Định ngày nay.
Trong giai đoạn này, nhằm chống lại ảnh hưởng từ phái cải cách Tin Lành
giáo hội Công giáo Rome đã không ngừng gửi các thừa sai theo tàu buôn đến các
nước Châu Á để truyền giáo, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, thời gian đầu việc
truyền giáo không thu lại được kết quả mấy. Mãi đến năm 1615, việc truyền giáo
vào Việt Nam mới thực sự có được thành quả nhất định. Các thừa sai dòng Tên
dừng chân nơi nào, họ lập Hội Thầy giảng để giúp việc truyền giáo đến đó. Ban
đầu, họ đã dùng mẫu tự La Tinh để phiên âm tiếng Việt và soạn thảo Kinh thánh.
Nhờ kinh nghiệm truyền giáo ở các nước trong khu vực khác mà khi đặt chân đến
Việt Nam các thừa sai đã quan tâm đến việc học ngôn ngữ và phong tục của dân
tộc đó. Lúc này Việt Nam lại đang bị chia cắt thành Đàng Trong và Đàng Ngoài
bởi 2 thế lực Chúa Nguyễn và Chúa Trịnh.
Tại Đàng Trong, Linh mục Fancessco Buzomi, dẫn đầu một đoàn Tu sĩ dòng
Tên đến Hải Phố (Hội An) vào ngày 18/01/1615. Ngài xin phép chúa Sãi Nguyễn
Phúc Nguyên (1613- 1635) giảng đạo tại Nam Hà. Ở Hải Phố, cha xây cất một
nguyện đường dâng lễ phục sinh năm 1615 và rửa tội cho 10 tân tòng đầu tiên. Sau
cha đi giảng ở Cửa Hàn (Đà Nẵng), Nước Mặn (Quy Nhơn), dần dần công việc
truyền giáo được thuận lợi và tốt đẹp. Nhiều thừa sai khác đến và các Cha chia
nhau 3 giáo điểm tương ứng với Hội An, Đà Nẵng và Quy Nhơn ngày nay. Đặc
biệt chính Chúa Sãi đã cung cấp cho Linh mục Buzomi một khu đất để xây một
nhà thờ ở kinh đô Trà Bát (Quảng Trị). Trong suốt năm 1615 đến 1663, con số tín
đồ đã lên đến 50.000 người [10].
Tại Đàng Ngoài: Các linh mục Dòng Tên tại Macao cũng tổ chức một phái
đoàn truyền giáo do cha Alexandre de Rhodes (hay còn gọi là cha Đắc Lộ) dẫn
đầu. Ông là người gốc Bồ Đào Nha, đến giảng đạo ở Đàng Trong 3 năm thì chuyển
ra Đàng Ngoài. Ngày 19/03/1627, ông cập bến tại tỉnh Thanh Hóa và thi hành việc
giảng đạo suốt trên con đường tiến ra Thăng Long để gặp Chúa Trịnh. Ông được
đón tiếp tử tế và được lòng dân đón nhận; số người theo đạo ngày một nhiều khiến
cho vua Lê Chúa Trịnh bắt đầu lo lắng quyền lực của triều đình sẽ bị giảm sút. Vì
thế cuộc cấm đạo, bách đạo đã nhen nhóm và ngày một quyết liệt. Đến năm 1630,
Alexandre de Rhoodes bị trục xuất khỏi thành Thăng Long. Sau ông, các nhà
truyền giáo khác vẫn tiếp tục đến Việt Nam nhưng đến năm 1663 – Chúa Trịnh và
năm 1665 – Chúa Nguyễn, đều lần lượt ra lệch trục xuất vĩnh viễn các linh mục là
giáo sĩ nước ngoài. Tuy nhiên, Alexandre de Rhodes đã truyền giáo trong suốt 50
năm, thu về 350.000 giáo dân và xây dựng được 414 nhà thờ [10].
Có thể nói đạo Công giáo là một tôn giáo mới lạ so với tín ngưỡng người
Việt Nam. Đối với nhà nước thời đó vốn lấy Nho giáo làm tư tưởng chủ đạo nhằm
trị nước yên dân, nên trong quá trình truyền giáo nhất là thời nhà Nguyễn đạo
Công giáo bị cấm gay gắt. Tuy nhiên sau khi Pháp chính thức chiếm được 3 tỉnh
miền Đông Nam kì, triều đình nhà Nguyễn buộc phải nới lỏng cho phép truyền đạo
ở miền Nam. Đến hòa ước Giáp Tuất 1874, việc truyền giáo được chính thức mở
rộng và lịch sử Công giáo sang một trang khác.
Giai đoạn 1884-1954: Trong giai đoạn này Pháp bắt đầu đô hộ Việt Nam
(với hòa ước Giáp Thân 1884). Việc Pháp đô hộ đã tạo thuận lợi cho hoạt động của
đạo Công giáo, người dân không còn bị cấm đạo, sát đạo nữa.
Cũng trong giai đoạn này mà các tòa giám mục, nhà thờ, chủng viện, các
dòng tu được xây dựng nhiều hơn, số tín hữu cũng tăng nhanh hơn. Giai đoạn này
cũng đánh dấu nhiều sự kiện quan trọng của giáo hội Việt Nam, ví dụ như ngày
3/12/1924, tòa thánh Vatican đổi tên các giáo phận Tông tòa tại Việt Nam theo địa
hạt hành chính, nơi đặt Tòa giám mục như ngày nay.
Năm 1925, tòa thánh thiết lập Tòa Khâm Sứ ở Đông Dương và đặt tại Phú
Cam (Huế). Năm 1993, Tòa thánh tấn phong vị giám mục đầu tiên là người Việt
Nam. Sau 400 năm truyền giáo, năm 1934, cộng đồng Đông Dương với 19 giám
mục, 5 bề trên dòng tu và 21 linh mục cố vấn đã họp tại Hà Nội, bàn về việc tiến
tới thiết lập hàng giáo phẩm và đào tạo giáo sĩ ở Việt Nam. Giáo hội Việt Nam
phát triển nhanh vì được định hướng rõ rệt, nhiều giáo phận mới được thành lập:
Năm 1939 đạo Công giáo Việt Nam có 16 giáo phận, 17 Giám mục và 1.544.765
giáo dân [10].
Năm 1954 với chiến thắng Điện Biên Phủ đã buộc Pháp phải kí hiệp ước
Giơ-ne-vơ và rút quân khỏi Việt Nam. Từ đó miền Bắc hoàn toàn được giải phóng.
Tranh thủ cơ hội, bọn phản động trong và ngoài nước đã tuyên truyền kích động,
cưỡng ép giáo dân di cư. Cuộc di cư có đến 72% linh mục, 40% giáo dân (650.000
người), 2000 nữ tu sĩ và hơn 1000 chủng sinh miền Bắc di cư vào Nam.
Việc di cư của người Công giáo trong giai đoạn này là một mốc lịch sử, làm
cho giáo hội Công giáo Việt Nam rơi vào khủng hoảng, đặc biệt là người dân miền
Bắc. Chính vì vậy, khi các tu sĩ di cư nhiều, đời sống người dân ở miền Bắc không
được thường xuyên sinh hoạt tôn giáo, nhiều nhà thờ bỏ không, nhiều tu viện,
chủng viện không một bóng người; đời sống tinh thần của người dân không được
chăm lo, nhiều người vì một số lí do mà bỏ đạo.
Giai đoạn 1954- 1975: trong giai đoạn này, có sự xáo trộn ở cả hai miền
Nam Bắc. Chính sự di cư bất đắc dĩ mà miền Bắc còn lại 28% linh mục, 60% giáo
dân, các địa phận như Phát Diệm, Bùi Chu, Hải Phòng… có số lượng di cư đông.
Điều đó khiến cho hoạt động tôn giáo bị lắng xuống, ảm đạm hơn.
Đối với miền Nam: Cuộc di cư năm 1954 khiến cho đời sống đạo ở Miền
Nam thêm sôi động hơn. Các giáo tỉnh đông dân hơn, một số giáo phận mới được
thành lập, ví dụ như giáo phận Cần Thơ thành lập năm 1955, giáo phận Nha Trang
thành lập năm 1957.
Chính trong giai đoạn này mà nhiều sự kiện quan trọng đã diễn ra trong đạo
Công giáo Việt Nam. Ngày 24/11/1960, giáo hoàng Gioan 23 đã ban hành sắc chỉ
thiết lập hàng giáo phẩm cho giáo hội Việt Nam và chính thức thành lập Giáo Hội
Công giáo Việt Nam với 3 giáo tỉnh là Hà Nội, Huế và thành phố Hồ Chí Minh.
Điều này đã đánh dấu vị thế của đạo Công giáo ở Việt Nam trong hệ thống giáo
hội Công giáo Toàn cầu. Năm 1960, giáo hội Việt Nam đã có 20 giáo phận, với 23
giám mục, 1.914 linh mục, 5.789 nam nữ tu sĩ và 1.530 chủng sinh[10].
Năm 1975, Mỹ rút hoàn Tòan khỏi Việt Nam, miền Nam được giải phóng.
Giáo hội công giáo Việt Nam lại có biến động bởi một lượng lớn tu sĩ và giáo dân
ra ngước ngoài. Theo thống kê thì có tới 400 tu sĩ, 50.000 giáo đã di cư ra khỏi
lãnh thổ Việt Nam. Tại miền Nam lúc đó chỉ còn lại 25 giám mục, 2.000 linh mục,
gần 7.500 tu sĩ. Mặc dù là giáo hội Công giáo Việt Nam đang có những khủng
hoảng, khó khăn khi một lượng lớn tu sĩ và giáo dân ra nước ngoài, hoàn cảnh
chính trị, kinh tế trong nước cũng chưa được ổn đinh, kinh tế khó khăn, tuy vậy,
hai miền Nam, Bắc vẫn thống nhất chuẩn bị cho giai đoạn phát triển tiếp theo và
vượt qua khó khăn.
Giai đoạn 1975 đến nay: nhận thấy khó khăn đất nước và giáo hội Việt Nam
đang phải hứng chịu, Giáo hội Công giáo Việt Nam đã họp tại thủ đô Hà Nội năm
1980 và đưa ra đường hướng là “Sống phúc âm giữa lòng dân tộc để phục vụ hạnh
phúc của đồng bào”. Đây là sự kiện quan trọng, Giáo hội xây dựng một hội thánh
tại Việt Nam gắn bó với đất nước, cùng đồng bào cả nước chung tay xây dựng, bảo
vệ Tổ quốc.
Trải qua gần 500 năm truyền giáo, hiện nay Công giáo là một trong số các
tôn giáo lớn ở Việt Nam. Giáo hội đã có hơn 6 triệu tín hữu, 47 giám mục, hơn
3.500 linh mục, hơn 3000 giáo xứ, khoảng 9.000 giáo họ, hơn 100 dòng tu, tu hội,
tu đoàn với trên 15.000 tu sĩ nam nữ sinh hoạt trong 26 giáo phận trên cả nước. Ta
có thể thấy, lịch sử hình thành và phát triển đạo Công giáo Việt Nam đã trải qua
nhiều thăng trầm, biến động. Sự du nhập của một tôn giáo xa lạ với xã hội Việt
Nam, đã đem đến cho đất nước Việt Nam một tầm nhìn mới. Đến nay, đạo Công
giáo đã phát triển trở thành tôn giáo lớn với nhiều hoạt động đa dạng và có những
ảnh hưởng trong đời sống văn hóa – xã hội Việt Nam [10].
1.1.2. Lịch sử truyền giáo ở Nam Định
Giáo phận Nam Định ngày nay được biết đến chủ yếu dưới cái tên là Giáo
phận Bùi Chu, nói cách khác lịch sử truyền bá đạo Công giáo vào Nam Định chính
là quá trình đạo Công giáo được từng bước đưa vào, có mặt và phát triển ở vùng
đất Bùi Chu của tỉnh Nam Định.
Giáo phận Bùi Chu là giáo phận nhỏ nhất Việt Nam, nằm gọn trên phần diện
tích khoảng 1.350 km2, bao gồm 6 huyện (Xuân Trường, Giao Thuỷ, Hải Hậu,
Nam Trực, Trực Ninh, Nghĩa Hưng) và khu vực giáo xứ Khoái Đồng trong thành
phố Nam Định; phía Đông Bắc giáp giáo phận Thái Bình với dòng sông Hồng,
phía Tây Bắc giáp giáo phận Hà Nội bằng sông Đào, phía Tây Nam giáp giáo phận
Phát Diệm bằng sông Đáy và phía Đông Nam là Biển Đông (vịnh Bắc Bộ). Tổng
dân số trên địa bàn giáo phận Bùi Chu thuộc đồng bằng châu thổ sông Hồng
khoảng chừng hơn một triệu người, đại đa số là người Kinh, trong đó khoảng 60%
làm nông nghiệp, 5% làm muối và đi biển, 35% làm nghề thương mại, cơ khí, kỹ
nghệ, tiểu thủ công nghiệp… [11].
Về mặt địa lý, địa hình, Giáo phận Bùi Chu được bao bọc bởi ba con sông
lớn, tiếp giáp với ba giáo phận và biển Đông rộng lớn. Hai con sông Hồng và sông
Đáy tựa như hai cánh tay khoẻ bao bọc lấy giáo phận. Nhờ có hệ thống sông là
những trục giao thông rất thuận tiện cho việc đi lại và vận chuyển, khu vực giáo
phận trở nên rất trù phú, dân cư đông đúc sống hiền lành chất phác. Đây là một
môi trường thuận lợi cho việc đón nhận và phát triển đức tin, in dấu vết của những
cuộc hành trình rao giảng Tin Mừng của các nhà truyền giáo.
Theo các sách của các dòng tu để lại và đặc biệt sử liệu chắc chắn nhất là
sách “Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục” ghi lại: «Giatô, dã lục, Lê
Trang Tông, Nguyên Hoà nguyên niên, tam nguyệt nhật, Dương nhân danh Inêxu
tiềm lai Nam Chân chi Ninh Cường, Quần Anh, Giao Thủy chi Trà Lũ âm dĩ Giatô
tả đạo truyền giáo – Tạm dịch: Tháng 3 năm Nguyên Hoà thứ nhất (1533), đời Lê
Trang Tông, người Tây Dương tên là Inêxu lén lút đến làng Trà Lũ thuộc huyện
Giao Thủy và làng Ninh Cường, Quần Anh thuộc huyện Nam Chân, ngấm ngầm
truyền tả đạo Giatô» (Quốc sử quán triều Nguyễn, Khâm Định Việt Sử Thông Giám
Cương Mục, quyển XXXIII, tờ 5-6).
Quốc sử quán triều Nguyễn, Khâm Định Việt, quyển XLI, tờ 24-25) cũng có
viết: «Trước kia, vào khoảng năm Nguyên Hoà (1533-1548) đời Lê Trang Tông,
Inêxu, người Tây Dương, mới đem đạo ấy vào vùng ven biển, thuộc huyện Giao
Thuỷ, huyện Nam Chân, lén lút truyền giáo, gọi là “đạo Thiên Chúa” cũng gọi là
“Thập tự giáo”. Giáo lý này dùng thiên đường địa ngục để phân biệt báo ứng về
điều thiện, điều ác, cũng gần giống đạo Phật, có thêm vào thuyết xưng tội, rửa tội
nữa». Có thể nói sự kiện nói trên đã ghi đậm một dấu mốc lịch sử của Giáo Hội
Việt Nam. Nó không chỉ khai mở công cuộc truyền giáo ở Việt Nam, mà còn đặt
Bùi Chu vào những trang đầu và trở thành trung tâm truyền giáo ở giáo phận Đàng
Ngoài trong những thế kỷ kế tiếp [11].
Ngày 9/9/1659, khi Tòa Thánh chính thức thành lập 2 giáo phận đầu tiên tại
Việt Nam thì vùng đất của giáo phận Bùi Chu đã có đông giáo hữu thuộc giáo phận
Đàng Ngoài do các thừa sai dòng Tên rồi đến các cha dòng Đa Minh phục vụ. Năm
1668, Đức cha Pierre Lambert de la Motte đã truyền chức linh mục cho 4 thầy
người Việt đầu tiên tại Xiêm (Thái Lan), trong đó có cha Gioan Huệ (1668-
1671) được cử về phục vụ ở Kiên Lao thuộc giáo phận Bùi Chu ngày nay. Do đó,
ngày 19/2/1670, Đức cha Gioan Huệ đã lập dòng Mến Thánh Giá tại Kiên Lao và
chủ lễ khấn dòng cho hai nữ tu tiên khởi là chị Paola và chị Anê. Cũng năm đó,
Kiên Lao là giáo xứ có đông giáo hữu nhất trong giáo phận Đàng Ngoài (hơn 2000
tín hữu) và cha Simon Kiên (nguyên quán), 1 trong 7 linh mục thuộc lớp linh mục
người Việt thứ hai được truyền chức tại công đồng Phố Hiến (Hưng Yên), đã phục
vụ rồi qua đời tại đây (1670-1684).
Ngày 15/11/1679, giáo phận Đàng Ngoài được chia thành hai: giáo phận
Đông do Đức cha Deydier Điển coi sóc và giáo phận Tây do Đức cha Bourges coi
sóc. Suốt thời gian 1679-1848, Tòa giám mục thường được đặt tại Lục Thủy Hạ
(Liên Thủy), Trà Lũ, Trung Linh và Bùi Chu. Từ năm 1757, Tòa Thánh trao giáo
phận Đông cho các cha dòng Đa Minh coi sóc và đảm nhiệm việc truyền giáo [11].
Năm 1848, tòa Thánh tách giáo phận Đông Đàng Ngoài: một giữ tên giáo phận
cũ và một lấy tên giáo phận Trung (nằm giữa giáo phận Đông và Tây). Giáo phận
mới tuy nhỏ bé về địa lý nhưng giáo dân lại nhiều gấp ba lần giáo phận
Đông (139.000 tín hữu).
Trong thời gian này, Giáo Hội Việt Nam gặp biết bao gian nan thử thách, do
các sắc chỉ cấm đạo của các vua quan, đặc biệt là đời các vua Minh Mạng và Tự
Đức. Tưởng chừng Kitô giáo bị xóa sổ tại Bùi Chu, thì vào năm 1858, Đức cha
Valentinô Berrio Ochoa Vinh và cha chính Emmanuel Riaño Hoà đã khấn dâng
giáo phận cho Đức Mẹ: “Vì lời cầu bầu của Đức Mẹ, khi Thiên Chúa cho giáo dân
thoát khỏi cơn bắt bớ đạo và được sống bình an, thì sẽ xây cất một thánh đường
xứng đáng dâng kính Đức Mẹ Vô Nhiễm Nguyên Tội và nhận Người làm bổn mạng
của giáo phận”. Ngôi thánh đường được hiến dâng đó chính là nhà thờ Phú Nhai
bây giờ [11].
Ngày 3/12/1924, tất cả các giáo phận ở Việt Nam đều được đổi tên theo địa hạt
hành chính nơi đặt tòa giám mục, giáo phận Trung được đổi tên thành giáo phận
Bùi Chu do Đức cha Pedro Muñagorri Trung cai quản.
Giáo phận Bùi Chu với số tín hữu đông đã trở nên quá lớn đối với một vị
Giám mục. Ngày 9/3/1936, Tòa Thánh chia giáo phận làm hai: giáo phận Bùi Chu
do Đức cha Đôminicô Hồ Ngọc Cẩn, vị giám mục bản quốc thứ hai cai quản, và
giáo phận Thái Bình vẫn do các vị thừa sai dòng Đa Minh cai quản. Điều đó cho
thấy giáo phận Bùi Chu (tức là Nam Định ngày nay) đã có sự phát triển và trưởng
thành vững mạnh. Khi đó, giáo phận gồm 6 huyện tỉnh Nam Định, dân số 944.900,
số giáo dân 230.000 (24,45%), 100 linh mục (không kể linh mục thừa sai dòng Đa
Minh), 390 thầy giảng, 520 thánh đường [11].
Tóm lại, quá trình ra đời và thành lập Giáo phận Bùi Chu đã trải qua ba lần
nhận ban sắc chỉ chính thức từ Tòa thánh La Mã, cụ thể là:
– Lần thứ nhất: Ngày 5/9/1848, Đức Thánh Cha Piô IX ban sắc
lệnh Apostolatus Officium, tách giáo phận Đông Đàng Ngoài thành giáo phận
Trung gồm tỉnh Hưng Yên, Thái Bình và 6 huyện của tỉnh Nam Định ; phần còn
lại vẫn mang tên giáo phận Đông.
– Lần thứ hai: Ngày 3/12/1924, Đức Thánh Cha Piô XI ban sắc
lệnh Ordinarie Indosinensis đổi tên giáo phận Trung thành giáo phận Bùi Chu.
– Lần thứ ba: Ngày 9/3/1936, Đức Thánh Cha Piô XI ban sắc
lệnh Proecipuas inter Apostolicas chia giáo phận Bùi Chu thành giáo phận Thái
Bình (tỉnh Hưng Yên và Thái Bình) và giáo phận Bùi Chu (tỉnh Nam Định) [11]
Bùi Chu còn thêm vào trang sử hào hùng của Giáo Hội Việt Nam: 26 vị
thánh tử vì đạo sinh quán tại giáo phận Bùi Chu và 18 vị phục vụ tại đây trong số
117 vị thánh tử vì đạo nước Việt Nam. Đó là 44 vị hiển thánh tử vì đạo đại diện
cho 514 người con của Chúa và khoảng 16.500 vị anh hùng tử vì đạo đã chết để
làm chứng cho Chúa, thuộc hàng giáo sĩ, tu sĩ nam nữ và giáo dân trong giáo phận
Bùi Chu.
Đến năm 1954, Giáo phận Bùi Chu có tới 178 linh mục triều, 14 linh mục
dòng, 78 đại chủng sinh, một số lớn nữ tu và khoảng gần 210 ngàn giáo dân trên
tổng số gần 900 ngàn người trên địa bàn và 103 giáo xứ [11].
Ngày 20/7/1954, hiệp định Genève chia đôi đất nước: Đức cha, cha chính,
cha văn phòng cùng với phần lớn các cha (khoảng 142 cha) trong đó có cha giám
đốc, ban giáo sư đại chủng viện và chủng sinh, các bề trên và các hội dòng: Gioan
Thiên Chúa, Đồng Công, Khiết Tâm (thầy giảng Bùi Chu), Mân Côi, Đa Minh,
Mến Thánh Giá và dòng Kín Cát Minh đã di cư vào miền Nam cùng với trên
100.000 giáo dân. Giáo phận rơi vào hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Cả giáo phận
còn lại 35 linh mục hầu hết là già yếu, nhiều cha đã về hưu nay phải trở lại coi xứ
cùng với 54 thầy giảng và 90 nữ tu [11].
Trong hoàn cảnh khó khăn đó, Đức cha Phêrô Phạm Ngọc Chi đã cử cha văn
phòng Giuse Phạm Năng Tĩnh trở về miền Bắc với tư cách là đại diện tông tòa rồi
giám quản giáo phận và được tấn phong giám mục ngày 10/11/1960. Đức cha
Giuse Phạm Năng Tĩnh đã cho thành lập chủng viện Mẫu Tâm với hơn 200 chủng
sinh. Ngày 27/11/1960, ngài phong chức linh mục cho 4 thầy giảng trong đó có
thầy Giuse Vũ Duy Nhất, sau này làm giám mục.
Ngày 24/11/1960 khi giáo phận tông Tòa Bùi Chu được nâng lên giáo phận
chính Tòa, với sự dẫn dắt của Đức cha Giuse Phạm Năng Tĩnh, giáo phận đã từng
bước vượt qua những chặng đường gian khó. Ngày 8/12/1963 đại lễ Đức Mẹ Vô
Nhiễm, Đức cha đã truyền chức linh mục cho 29 thầy tại đền thánh Phú Nhai. Sự
kiện đó như ngày phục sinh của giáo phận, nhiều giáo xứ đã có linh mục coi sóc
sau nhiều năm không người dẫn dắt. Sau khi Đức cha Giuse Phạm Năng Tĩnh qua
đời, Đức cha phó Giuse Vũ Duy Nhất lên làm giám mục chính Tòan (1987-1999)
trong thời kì đất nước bắt đầu đổi mới. Tiếp nối Đức cha Giuse Phạm Năng Tĩnh,
ông đã canh tân cơ cấu tổ chức của giáo phận, phát động các phong trào học hỏi
giáo lý, cổ võ và khôi phục các hội đoàn trong giáo phận, đặc biệt việc đào tạo các
linh mục. Tiếp nối công việc của Giám mục tiền nhiệm, Đức cha Tôma Vũ Đình
Hiệu ổn định cơ cấu tổ chức và đưa giáo phận vượt qua khó khăn. Từ năm 1954
đến nay giáo phận Bùi Chu đã trưởng thành vững mạnh với dân số trên triệu người,
diện tích đất khoảng 1.350km2 , gồm 6 huyện tỉnh, trong đó, có 398.084 người
Công giáo [11].
Như vậy, ta có thể thấy giáo phận Bùi Chu được tiếp xúc với đạo Công giáo
ngay từ buổi đầu mới manh mún du nhập vào Việt Nam. Giáo phận đã trải qua rất
nhiều thăng trầm và khó khăn từ các chỉ lệnh cấm đạo, sát đạo dưới các triều vua
Chúa. Tuy nhiên, Giáo phận Bùi Chu vẫn kiên cường phát triển. Đời sống đạo
người dân nơi đây phát triển vững mạnh.
1.1.3. Lịch sử truyền giáo ở Ninh Bình
Khu vực ảnh hưởng và theo đạo Công giáo ở Ninh Bình hiện nay được Tòa
thánh La Mã sắc chỉ thành lập và gọi tên là Giáo phận Phát Diệm. Lịch sử truyền
bá đạo Công giáo vào Ninh Bình cũng gắn liền với những thăng trầm của mảnh đất
do Nguyễn Công Trứ khai phá dưới triều đại nhà Nguyễn này.
Trước đây Phát Diệm mới chỉ là vùng đất bồi với bùn lầy, cỏ sậy. Người ta
tính các chi nhánh sông Hồng Hà bồi thêm cho miền Trung châu Bắc Việt cứ trung
bình mỗi năm được 100 thước trên một diện tích dài 25 km chạy ra bể. Như thế, cứ
sau 10 năm bờ bể Bắc Việt Nam lợi thêm một cây số: cùng chung một đà tiến đó,
sau 100 năm Phát Diệm đã chiếm thêm 10 cây số chạy ra bể. Giải đất này, dưới đời
Minh Mạng (1826-1840) đã được ông Nguyễn Công Trứ khai thác và tổ chức.
Năm 1828, Nguyễn Công Trứ, một vị quan tài ba đồng thời cũng là một thi sĩ nổi
tiếng, được triều đình Huế phái ra Bắc. Ông nhận chức “Dinh Điền Sứ” để khai
phá những vùng đất mới, đã lập ra huyện Tiền Hải tỉnh Thái Bình. Năm 1829, cụ
lại dâng sớ xin nhà vua cho phép khai khẩn doanh điền tỉnh Ninh Bình và lập ra
huyện Kim Sơn ngày nay. Riêng trong huyện Kim Sơn, chính cụ là người đã cao
kiến phân chia lãnh thổ, điền địa, đặt tên cho các thôn, xã, đã cho đào những con
sông ngang dọc làm máng chuyên chở, tiện lợi và mang lại phì nhiêu cho 14.600
mẫu đất của cả một miền tân lập [25].
Tiền Hải và Kim Sơn được coi là hai huyện trù phú, xứng đáng với tên gọi
là “biển bạc, núi vàng”. Không chỉ trên bình diện xã hội và kinh tế, mà cả trên
phương diện tôn giáo, Phát Diệm ở Kim Sơn còn in sâu dấu vết của quá trình
truyền giáo mạnh mẽ trong giai đoạn sau. Nơi đây đã thành giáo phận đầu tiên
được Tòa thánh La Mã ủy thác cho hàng Giáo phẩm bản quốc, mà cụ thể là linh
mục Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng đã trở thành người Việt Nam đầu tiên được
thụ phong Giám mục. Phát Diệm cũng là nơi mà đầu thế kỷ XVII đã được hân
hạnh đón vị truyền giáo ngoại quốc thứ nhất – giáo sĩ Alexandre de Rhodes mà với
lần dừng chân của ông, một họ đạo đầu tiên đã được thiết lập tại Bắc Việt [25].
Trong cuốn: “Lịch sử Bắc Việt”, linh mục Alexandre de Rhodes đã tỉ mỉ chép
lại cuộc hành trình đầu tiên, khi tới Cửa Bạng (Thanh Hoá), ngày 19/3/1627, cũng
là năm Đinh Mão đời vua Lê Thần Tông (1619-1643) và đời chúa Trịnh Tráng
(1623-1657) ở Đàng Ngoài. Ông đặt tên cho Cửa Bạng là cửa Thánh Giuse, vì hôm
ấy trùng ngày lễ kính thánh nhân. Và đây cũng là lý do về sau Giáo hội Việt Nam
được đặt dưới sự bảo trợ của thánh Giuse và nhận ngài làm Quan thầy Tòan thể
Giáo hội nước Việt Nam. Giáo sĩ Alexandre de Rhodes (Đắc Lộ) lui lại Cửa Bạng
bốn tháng trời, rồi lên đường trực chỉ ra Bắc.
Trong cuốn “Lịch sử vương quốc Đàng Ngoài” ghi lại rằng: ngày lễ thánh
Giuse, ngày 19 tháng 3 năm 1627, linh mục Alexandre de Rhodes tới Cửa Bạng
(Ba Làng, Thanh Hóa) và từ đó trên đường ra kinh đô Thăng Long (nay là Hà Nội)
xin vào triều yết kiến chúa Trịnh Tráng, ngài đã giảng đạo tại Văn Nho, gần Thần
Phù (nay là Hảo Nho) thuộc giáo phận Phát Diệm ngày nay. Sự nghiệp của linh
mục thành công mỹ mãn, em gái chúa Trịnh Tráng theo đạo công giáo lấy tên là
Catarina. Cả ông sãi chùa làng Vũ Xá cũng tòng giáo, còn chính chúa Trịnh Tráng
cho phép lập nhà thờ bên cạnh đền vua. Năm 1629, linh mục lại xuống thuyền theo
con đường cũ xuôi về mạn Nam. Lúc qua Chợ Bò, ngài được viên xã trưởng đón
tiếp long trọng. Rồi từ đó cha lại xuôi buồm chạy một ngày đường tới làng Chợ
No, chỗ mà hai năm về trước (1627) giáo sĩ đã “xây dựng đền thờ thứ nhất ở Bắc
Việt”. Chợ Bò và Chợ No (hay là Văn Nho) đã được xác định là hai địa danh giáp
ranh vùng chờ đò qua sông Ninh Bình – Thanh Hoá, sát cạnh rạng núi Yên Duyên
và cửa Thần Phù. Về sau đó là Hiếu Nho, ngày nay là Hảo Nho, thuộc địa hạt Phát
Diệm [25].
Đức cha Alexandre Marcou Thành, trong tập nhật ký năm 1904, có ghi chép:
“Hảo Nho là một xứ đạo đầu tiên của Bắc Việt, được cha Đắc Lộ, Dòng Tên, vị
tông đồ thứ nhất tại xứ này thành lập, vì ngài đã tới đây, ở lại nhiều tháng, năm
1627 (Tonkin Maritime, 1901-1920, Souvenirs d’année en année, Thư Viện MEP,
tr. 18)”. Đức cha Đắc Lộ được nhắc đến ở trên chính là giáo sĩ nổi tiếng Alexandre
de Rhodes thuộc Dòng thừa sai Pari – người có công lao to lớn trong việc góp phần
hình thành nên chữ Quốc ngữ của Việt Nam. Do đó, lịch sử ghi chép Hảo Nho là
một họ đạo đầu tiên trên Bắc Việt. Nói cách khác Phát Diệm (Ninh Bình) là một
trong những mảnh đất đầu tiên ở miền Bắc mà hạt giống Tin Mừng đã được gieo
xuống và bám rễ.
Công cuộc truyền giáo tại Bắc Việt, trong đó có Ninh Bình, là sự nghiệp của
linh mục Alexandre de Rhodes và các giáo sĩ dòng Tên từ năm 1627. Nguyên một
mình ngài, trong nửa đầu thế kỷ 17, đã từ Macao đổ bộ lên Bắc Việt bốn lần
(những năm 1627, 1640, 1643, 1644). Năm 1648, về tới kinh thành La Mã, linh
mục Alexandre de Rhodes đã cố vận động Đức giáo hoàng Innocent X (1644-
1655) để xin thêm số linh mục truyền giáo, và cả giám mục. Kết quả là Hội các
Linh mục Thừa sai Paris (Missions Etrangéres de Paris) ra đời. Năm 1659, Tòa
thánh thiết lập giáo phẩm cho Việt Nam và năm 1960 hai giám mục đầu tiên
François Pallu và Lambert de la Motte lên đường sang nhận nhiệm sở mới. Với tư
cách là giám mục thứ nhất của Nam Việt, giám mục Lambert de la Motte tới Bắc
Việt trước ngày 30-08-1669, cùng hai linh mục đồng nghiệp De Bourges và
Bouchard. Sau đó, ngày 14-02-1670, Giám mục nhóm công đồng thứ nhất ở Việt
Nam, tại Định Hiến (Nam Định), cùng với ba linh mục Pháp và chín linh mục Việt
Nam để xác định quy chế, tổ chức cơ cấu và phân chia Bắc Việt thành 9 giáo hạt
và ủy thác cho 9 linh mục bản xứ. Sau cùng là thành lập dòng Mến Thánh Giá. Tất
cả những văn kiện của công đồng này về sau đã được Đức Clêmente X (1670-
1676) duyệt y phong sắc chỉ “Nhiệm Vụ Tông Đồ: Apostolatus Officium”, ban
hành ngày 23-12-1673 [19].
Cũng trong năm 1670, giám mục Lambert de la Motte vào thăm Giáo Tỉnh
Đàng Trong. Trông thấy số linh mục quá ít ỏi trước những nhu cầu khẩn trương
của giáo dân, năm 1673, ngài uỷ nhiệm một tân linh mục Việt Nam và linh mục
Bouchard sang Manila, thủ đô Philippines để cầu cứu sự tiếp tay của các Dòng
Đaminh và Phanxicô. Vì cuộc bách đạo diễn ra gay gắt nên dòng đa minh ẩn náu ở
cửa biển Trung Linh tại Bùi Chu (Nam Định).
Giáo hội Công giáo Việt Nam lúc đó, đang trên đà phát triển và cần những nhà
truyền giáo có nhiều tâm huyết để dẫn dắt và đưa người dân về với giáo hội. Tuy
nhiên, tất cả miền Bắc khi đó chỉ kết thành một giáo phận duy nhất. Mãi cho tới
năm 1679, nghĩa là 3 năm sau khi có các vị truyền giáo từ Philipines đến tăng
cường, vì những khó khăn gặp phải trong những năm bị bách hại và để phân công
công tác, Thánh bộ Phúc Âm hoá các dân tộc nhận thấy nhu cầu thời đại mới,
nên đã duyệt y chương trình phân chia Bắc Việt làm hai giáo phận, lấy sông Hồng
làm ranh giới: bên này sông (Phía Tây sông) là Hà Nội (Tây Bắc Việt: Tonkin
Occidental) trao cho Hội Thừa sai Paris và bên kia sông (phía đông sông Hồng) là
Hải Phòng (Đông Bắc Việt: Tonkin Oriental) trao cho Dòng Đaminh Philippines.
Từ đó hai giáo phận mẹ đã sinh ra nhiều giáo phận con khác. Theo thứ tự thời gian
như sau:
Giáo phận Đàng Ngoài
Tây Đàng Ngoài: Hà Nội Tonkin
Occidental (1679)
Đông Đàng Ngoài: Hải Phòng
Tonkin Oriental (1679)
Nam Đàng Ngoài: Vinh Tonkin
Méridional (1846)
Trung Đàng Ngoài: Bùi Chu Tonkin
Central (1848)
Thượng Đàng Ngoài: Hưng Hoá Haut
Tonkin (1895)
Bắc Đàng Ngoài: Bắc Ninh Tokin
Septentrional (1883)
Duyên
Hải
Đàng
Ngoài: Phát
Diệm Tonkin Maritime (1901)
Thái Bình(1936)
Thanh Hoá(1932)
Lạng Sơn (1913)
Theo như trên, sánh với Hà Nội, Phát Diệm là giáo phận con thứ ba nhưng
sánh chung với Bắc Việt, là giáo phận con thứ năm được phân chia.
250 năm sau, tức là vào cuối thế kỷ thứ XIX, tại vùng Kim Sơn đã có
khoảng 50.000 giáo dân. Năm 1865, Cha Phêrô Trần Lục, còn gọi là Cụ Sáu, được
đặt làm chính xứ Phát Diệm. ông chính tên là Trần Triêm, sinh năm 1825, ở làng
Mỹ Quan huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Năm 1841, ông đi tu, theo học tại
chủng viện Vĩnh Trị và Kẻ Non (nay thuộc giáo phận Hà Nội). Năm 1858, ông
chịu chức phó tế; năm 1860, ông chịu chức linh mục; năm 1863 được Bề Trên đặt
trông coi mấy xứ trong Thanh Hóa; năm 1865, ông được đặt làm chính xứ Phát
Diệm cho đến khi qua đời ngày 6/07/1899 [25].
Trong 34 năm là chính xứ Phát Diệm, Cụ Sáu đã lo giáo dục nhân bản (qua
những “Ca vè Cụ Sáu” mà ngày nay một số cụ già còn thuộc) cũng như đời sống
đạo đức cho giáo dân. Đặc biệt với một cái nhìn rất rộng, Cụ Sáu đã có kế hoạch
xây dựng khu nhà thờ Phát Diệm và tuần tự thực hiện từ năm 1875 đến khi qua đời
[23].
Tiếp theo đó, ngày 22 tháng 10 năm 1895, giám mục Gendreau Đông, chiếu
theo sắc chỉ Tòa Thánh, đã trao quyền cai quản giáo phận Hưng Hóa cho vị tân
giám mục Raymond Lộc. Còn Đức cha Alexandre Marcou Thành ở lại làm giám
mục phó Hà Nội, năm 1896 ngài đi kinh lí trong các tỉnh miền Nam và chủ yếu ở
Phát Diệm. Ông thấy phong cảnh thánh đường nguy nga, dân chúng đông đúc và
sùng đạo, Giám mục liền ngỏ ý với cha Trần Lục về dự án đang đi tìm một cơ sở
để làm Tòa Giám mục và làm trung tâm mục vụ tôn giáo sau này.
Ngày 2/04/1901, Thánh Bộ Truyền Giáo, thừa lệnh Đức Leô XIII, đã phê
chuẩn bản dự thảo của giám mục Gendreau Đông và của Hội Thừa Sai Paris về
việc phân tách Phát Diệm ra khỏi giáo phận Hà Nội, lấy tên là giáo phận Bắc Việt
Duyên Hải, sẽ bao gồm hai tỉnh Thanh Hoá, Ninh Bình, cả miền núi Châu Lào, và
cả lãnh thổ người Mường tại Lạc Thổ. Ranh giới giáo phận này như sau: bắc giáp
tỉnh Hà Nam và miền Lạc Thổ, đông giáp sông Đáy và vịnh Bắc Việt, tây giáo giáo
phận Lào và nam giáp tỉnh Nghệ An, tức giáo phận Nam Bắc Việt. Ngoài ra, cũng
trong buổi công hội ngày 11 tháng 3, các vị Hồng Y đã quyết định bổ nhiệm giám
mục Alexandre Marcou Thành, giám mục phó đắc lực của giám mục Phêrô
Gendreau, sẽ về cai quản tân giáo phận.
Tình hình hai giáo phận Hà Nội- Phát Diệm lúc đó gồm: 133 linh mục Việt
Nam, 214.970 giáo dân rải rác trong 65 xứ đạo. Đã phân chia cho Phát Diệm: 24
linh mục thừa sai Pháp, 48 linh mục Việt Nam, 18 sinh viên Đại chủng viện, 112
