BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO
BOÄ Y TEÁ
ÑAÏI HOÏC Y DÖÔÏC TP HOÀ CHÍ MINH
LYÙ HÖÕU TUAÁN
ÑAËC ÑIEÅM LAÂM SAØNG,
HÌNH AÛNH HOÏC VAØ KEÁT QUAÛ ÑIEÀU TRÒ
TAÉC RUOÄT DO BAÕ THÖÙC AÊN
CHUYEÂN NGAØNH : NGOAÏI KHOA
MAÕ SOÁ : NT 62 72 07 50
LUAÄN VAÊN TOÁT NGHIEÄP BAÙC SÓ NOÄI TRUÙ
NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC
PGS.TS NGUYEÃN VAÊN HAÛI
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2011
LÔØI CAM ÑOAN
Toâi cam ñoan ñaây laø coâng trình nghieân cöùu cuûa rieâng toâi. Caùc soá lieäu, keát
quaû neâu trong luaän vaên laø trung thöïc vaø chöa töøng ñöôïc ai coâng boá trong baát
kyø coâng trình naøo khaùc.
LYÙ HÖÕU TUAÁN
MUÏC LUÏC
LÔØI CAM ÑOAN
MUÏC LUÏC
DANH MUÏC CAÙC CHÖÕ VIEÁT TAÉT
DANH MUÏC CAÙC BAÛNG
DANH MUÏC CAÙC HÌNH
DANH MUÏC CAÙC BIEÅU ÑOÀ
DANH MUÏC CAÙC SÔ ÑOÀ
ÑAËT VAÁN ÑEÀ ………………………………………………………………………………..1
CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN TAØI LIEÄU……………………………………………. 3
1.1. KHAÙI NIEÄM VEÀ BEZOAR …………………………………………………………. 3
1.2. SÖÏ HÌNH THAØNH BAÕ THÖÙC AÊN ………………………………………………. 5
1.3. CAÙC YEÁU TOÁ THUAÄN LÔÏI …………………………………………………….. 8
1.4. SINH LYÙ BEÄNH CUÛA TAÉC RUOÄT DO BAÕ THÖÙC AÊN ………………… 9
1.5. VAÁN ÑEÀ CHAÅN ÑOAÙN TAÉC RUOÄT DO BAÕ THÖÙC AÊN
……………. 12
1.5.1. Laâm saøng ……………………………………………………………………………. 13
1.5.2. Xeùt nghieäm
…………………………………………………………………………. 14
1.5.3. Hình aûnh hoïc ………………………………………………………………………. 14
1.5.4. Noäi soi tieâu hoùa …………………………………………………………………… 23
1.6. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP ÑIEÀU TRÒ
………………………………………………. 25
1.6.1. Ñieàu trò noäi khoa …………………………………………………………………. 25
1.6.2. Ñieàu trò can thieäp thuû thuaät
…………………………………………………… 28
1.6.3. Ñieàu trò phaãu thuaät ………………………………………………………………. 29
CHÖÔNG 2: ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU …… 34
2.1. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU
…………………………………………………….. 34
2.2. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU ……………………………………………….. 35
CHÖÔNG 3: KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ……………………………………….. 45
3.1. ÑAËC ÑIEÅM DÒCH TEÃ
……………………………………………………………….. 45
3.1.1. Tuoåi
……………………………………………………………………………………. 45
3.1.2. Giôùi ……………………………………………………………………………………. 46
3.1.3. Taàn soá beänh ………………………………………………………………………… 47
3.2. ÑAËC ÑIEÅM LAÂM SAØNG ………………………………………………………….. 49
3.2.1. Trieäu chöùng cô naêng ……………………………………………………………. 49
3.2.2. Trieäu chöùng thöïc theå ……………………………………………………………. 50
3.2.3. Tieàn caên phaãu thuaät vaø beänh lyù lieân quan ……………………………… 51
3.3. KEÁT QUAÛ CAÄN LAÂM SAØNG ……………………………………………………. 53
3.3.1. Keát quaû xeùt nghieäm …………………………………………………………….. 53
3.3.2. Keát quaû hình aûnh hoïc
…………………………………………………………… 54
3.4. KHAÛ NAÊNG CHAÅN ÑOAÙN TRÖÔÙC MOÅ ………………………………….. 57
3.5. KEÁT QUAÛ ÑIEÀU TRÒ PHAÃU THUAÄT ……………………………………….. 58
3.5.1. Keát quaû phaãu thuaät
………………………………………………………………. 58
3.5.2. Sang thöông trong moå ………………………………………………………….. 62
CHÖÔNG 4: BAØN LUAÄN
……………………………………………………………… 64
4.1. ÑAËC ÑIEÅM DÒCH TEÃ
……………………………………………………………….. 64
4.1.1. Tuoåi vaø giôùi ………………………………………………………………………… 64
4.1.2. Taàn soá beänh ………………………………………………………………………… 65
4.2. ÑAËC ÑIEÅM LAÂM SAØNG ………………………………………………………….. 66
4.2.1. Trieäu chöùng cô naêng ……………………………………………………………. 66
4.2.2. Trieäu chöùng thöïc theå ……………………………………………………………. 67
4.2.3. Tieàn caên phaãu thuaät …………………………………………………………….. 68
4.2.4. Yeáu toá thuaän lôïi khaùc ………………………………………………………….. 71
4.3. ÑAËC ÑIEÅM CAÄN LAÂM SAØNG
………………………………………………….. 74
4.3.1. Keát quaû xeùt nghieäm maùu ……………………………………………………… 74
4.3.2. Keát quaû chaån ñoaùn hình aûnh hoïc
…………………………………………… 74
4.4. KHAÛ NAÊNG CHAÅN ÑOAÙN TRÖÔÙC MOÅ ………………………………….. 80
4.5. KEÁT QUAÛ ÑIEÀU TRÒ PHAÃU THUAÄT ……………………………………….. 82
4.5.1. Keát quaû phaãu thuaät
………………………………………………………………. 82
4.5.2. Sang thöông trong moå ………………………………………………………….. 86
KEÁT LUAÄN
KIEÁN NGHÒ
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
PHUÏ LUÏC 1
PHUÏ LUÏC 2
PHUÏ LUÏC 3
DANH MUÏC CAÙC CHÖÕ VIEÁT TAÉT
XQ: Phim chuïp X quang
CT: Phim chuïp caét lôùp ñieän toaùn
MRI: Phim chuïp coäng höôûng töø
DANH MUÏC CAÙC BAÛNG
Baûng 3.1: Ñaëc ñieåm caùc trieäu chöùng cô naêng …………………………………………… 49
Baûng 3.2: Ñaëc ñieåm caùc trieäu chöùng thöïc theå…………………………………………… 50
Baûng 3.3: Ñaëc ñieåm tieàn caên phaãu thuaät lieân quan taéc ruoät do baõ thöùc aên
….. 51
Baûng 3.4: Ñaëc ñieåm tieàn caên beänh lyù lieân quan taéc ruoät do baõ thöùc aên
………. 52
Baûng 3.5: Keát quaû xeùt nghieäm caän laâm saøng
……………………………………………. 53
Baûng 3.6: Keát quaû hình aûnh hoïc ……………………………………………………………… 54
Baûng 3.7: Keát quaû phaãu thuaät
…………………………………………………………………. 58
Baûng 3.8: Tæ leä tai bieán trong moå, bieán chöùng vaø töû vong sau moå
………………. 61
Baûng 3.9: Ñaëc ñieåm sang thöông trong moå
………………………………………………. 62
Baûng 4.10: Ñaëc ñieåm veà tuoåi, giôùi tính trong caùc nghieân cöùu ……………………. 64
Baûng 4.11: Ñaëc ñieåm veà tieàn caên phaãu thuaät daï daøy trong caùc nghieân cöùu … 69
Baûng 4.12: Tieàn caên aên uoáng vaø tình traïng raêng cuûa beänh nhaân
trong caùc nghieân cöùu ……………………………………………………………………………… 73
Baûng 4.13: Keát quaû CT scan trong caùc nghieân cöùu …………………………………… 76
Baûng 4.14: Keát quaû CT scan trong nghieân cöùu cuûa Delabrousse ………………. 77
Baûng 4.15: Tæ leä caùc phöông phaùp xöû lyù baõ thöùc aên ñöôïc löïa choïn
…………….. 83
DANH MUÏC CAÙC HÌNH
Hình 1.1: Trichobezoar ………………………………………………………………………… 4
Hình 1.2: Pharmacobezoar
……………………………………………………………………. 4
Hình 1.3: Phytobezoar
…………………………………………………………………………. 5
Hình 1.4: Hình aûnh baõ thöùc aên ôû daï daøy vaø ruoät non treân CT scan …………… 8
Hình 1.5: Hình aûnh taéc ruoät non treân sieâu aâm buïng ……………………………… 15
Hình 1.6: Hình aûnh taéc ruoät non do baõ thöùc aên treân sieâu aâm buïng
………….. 16
Hình 1.7: Hình aûnh baõ thöùc aên trong ruoät non treân phim chuïp ruoät non
…… 17
Hình 1.8: Hình aûnh taéc ruoät do baõ thöùc aên treân CT scan
……………………….. 18
Hình 1.9: Hình aûnh quaû boùng ñaùnh goân cuûa baõ thöùc aên bò voâi hoùa ………… 18
Hình 1.10: Hình aûnh khoái baõ thöùc aên vaø hình aûnh maûnh vuïn troâi noåi ……… 19
Hình 1.11: Hình aûnh khoái baõ thöùc aên vaø hình aûnh maûnh vuïn troâi noåi ……… 20
Hình 1.12: Daáu hieäu phaân trong ruoät non ……………………………………………. 21
Hình 1.13: Hình aûnh khoái baõ thöùc aên vaø hình aûnh maûnh vuïn troâi noåi ……… 22
Hình 1.14: Hình aûnh khoái baõ thöùc aên treân phim MRI
…………………………….. 23
Hình 1.15: Hình aûnh khoái baõ thöùc aên qua noäi soi tieâu hoùa
…………………….. 24
Hình 1.16: Thuûy phaân cellulose vôùi cellulase 0,5% ………………………………. 27
Hình 1.17: Laáy baõ thöùc aên baèng roï Dormia vaø dao ñoát ñieän ………………….. 28
Hình 1.18: Kyõ thuaät “milking”
……………………………………………………………. 31
Hình 1.19: Xeû ruoät non laáy baõ thöùc aên
………………………………………………… 32
Hình 3.20: Hình aûnh taéc ruoät do baõ thöùc aên treân CT scan
………………………. 56
Hình 3.21: Hình aûnh baõ thöùc aên naèm ôû ranh giôùi ruoät daõn- xeïp ……………… 57
Hình 3.22: Phöông phaùp xeû ruoät non laáy khoái baõ ………………………………….. 60
Hình 3.23: Ñaåy khoái baõ xuoáng manh traøng qua noäi soi
………………………….. 60
Hình 4.24: Hình aûnh phaân bieät giöõa daáu hieäu phaân trong ruoät non vaø khoái
baõ thöùc aên
………………………………………………………………………………………….. 79
Hình 4.25: Daáu hieäu phaân trong ruoät non …………………………………………….. 80
DANH MUÏC CAÙC BIEÅU ÑOÀ
Bieåu ñoà 3.1: Ñaëc ñieåm veà tuoåi
…………………………………………………………….. 45
Bieåu ñoà 3.2: Ñaëc ñieåm veà giôùi
…………………………………………………………….. 46
Bieåu ñoà 3.3: Taàn soá beänh theo töøng naêm ……………………………………………… 47
Bieåu ñoà 3.4: Taàn soá beänh theo thôøi ñieåm trong naêm ……………………………… 48
Bieåu ñoà 4.5: Yeáu toá giuùp chaån ñoaùn beänh ……………………………………………. 81
DANH MUÏC CAÙC SÔ ÑOÀ
Sô ñoà 1.1: Ba giai ñoaïn thuûy phaân cellulose cuûa men cellulase
……………….. 6
Sô ñoà 1.2: Sô ñoà sinh lyù beänh taéc ruoät do bít ………………………………………… 11
1
ÑAËT VAÁN ÑEÀ
Baõ thöùc aên (Phytobezoar) laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân hieám gaëp
cuûa taéc ruoät. Tæ leä taéc ruoät do baõ thöùc aên so vôùi taéc ruoät noùi chung khoaûng
4% [9] . Theo Ghosheh [20], hoài cöùu 1061 tröôøng hôïp taéc ruoät thì chæ coù
0,8% nguyeân nhaân laø do baõ thöùc aên. Coøn theo taùc giaû Lo [29], tæ leä naøy thay
ñoåi töø 0,3% ñeán 6%. Taïi Vieät Nam, Nguyeãn Ñöùc Ninh [4] toång keát 480
trường hợp tắc ruột cơ học, trong ñoù chæ coù 3 tröôøng hôïp do baõ thöùc aên
(0,5%).
Veà maët trieäu chöùng hoïc, taéc ruoät do baõ thöùc aên coù dieãn tieán khoâng
khaùc bieät laém so vôùi nhöõng nguyeân nhaân khaùc gaây taéc ruoät theo cô cheá bít.
Thaêm khaùm laâm saøng raát khoù ñeå chaån ñoaùn xaùc ñònh. Vì vaäy, chaån ñoaùn
xaùc ñònh chuû yeáu döïa vaøo yeáu toá thuaän lôïi vaø hình aûnh hoïc ñieån hình treân
CT scan. Nhieàu yeáu toá thuaän lôïi ñaõ ñöôïc ñeà caäp nhö : tieàn söû moå daï daøy,
tieàn söû moå cuõ gaây seïo xô dính, BN giaø yeáu heä tieâu hoùa keùm chöùc naêng…
Nhöõng yeáu toá naøy goùp phaàn raát lôùn ñeå höôùng ñeán chaån ñoaùn taéc ruoät do baõ
thöùc aên. XQ buïng ñöùng khoâng chuaån bò thöôøng chæ coù giaù trò trong chaån
ñoaùn hoäi chöùng taéc ruoät chöù hieám khi thaáy ñöôïc khoái baõ. Vôùi söï phaùt trieån
cuûa y hoïc, nhieàu phöông phaùp chaån ñoaùn hình aûnh môùi ñöôïc aùp duïng vaøo
chaån ñoaùn taéc ruoät, trong ñoù coù CT scan buïng. Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy
CT scan coù nhieàu öu theá trong vieäc chaån ñoaùn nguyeân nhaân taéc ruoät. Theo
Boudiaf [10], CT scan coù ñoä nhaïy 81-96%, ñoä ñaëc hieäu 96%, coøn ñoä chính
xaùc laø 95% trong chaån ñoaùn taéc ruoät non. Ñaëc bieät laø trong taéc ruoät do baõ
thöùc aên, hình aûnh CT scan ñieån hình coù giaù trò chaån ñoaùn khaù cao. Treân CT
scan coù theå nhaän ñònh ñöôïc soá löôïng, vò trí cuõng nhö hình daïng cuûa khoái baõ
thöùc aên.
2
Taéc ruoät do baõ thöùc aên thöôøng coù tieân löôïng toát so vôùi nhöõng nguyeân
nhaân khaùc cuûa taéc ruoät. Neáu chaån ñoaùn chính xaùc ñöôïc beänh naøy, phaãu
thuaät vieân seõ coù moät keá hoaïch ñieàu trò vaø phoøng ngöøa taùi phaùt thích hôïp.
Tuy vaäy, tæ leä chaån ñoaùn chính xaùc tröôùc moå taéc ruoät do baõ thöùc aên laïi raát
thaáp, chæ töø 3% ñeán 18% [2],[3],[5],[29]. Lieäu ôû thôøi ñaïi maø phaãu thuaät
ñieàu trò loeùt daï daøy taù traøng khoâng coøn phoå bieán nöõa, caùc yeáu toá thuaän lôïi
cho taéc ruoät do baõ thöùc aên coù thay ñoåi gì khoâng? Khaû naêng chaån ñoaùn ñöôïc
tröôùc moå ra sao vôùi caùc phöông tieän hình aûnh hieän ñaïi? Keát quaû ñieàu trò
phaãu thuaät taéc ruoät do baõ thöùc aên nhö theá naøo trong thöïc teá? Ñoù laø nhöõng
caâu hoûi thoâi thuùc chuùng toâi thöïc hieän nghieân cöùu naøy.
MUÏC TIEÂU NGHIEÂN CÖÙU
1. Khaûo saùt caùc yeáu toá thuaän lôïi thöôøng gaëp trong nhöõng tröôøng hôïp taéc ruoät do
baõ thöùc aên.
2. Xaùc ñònh tæ leä chaån ñoaùn tröôùc moå chính xaùc taéc ruoät do baõ thöùc aên döïa vaøo
laâm saøng vaø caùc phöông tieän hình aûnh hoïc.
3. Ñaùnh giaù keát quaû phẫu thuật điều trị tắc ruột do baõ thức ăn.
3
CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN TAØI LIEÄU
1.1. KHAÙI NIEÄM VEÀ BEZOAR:
Töø 1000 naêm tröôùc coâng nguyeân, Bezoar ñaõ ñöôïc phaùt hieän trong loøng
oáng tieâu hoùa cuûa moät soá loaøi ñoäng vaät vaø con ngöôøi . Töø Bezoar coù nguoàn
goác coå xöa töø ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Ba Tö laø “paâdzahr”, töùc laø vaät chaát coù
khaû naêng giaûi ñoäc. Ngöôøi xöa tin raèng bezoar coù theå giuùp giaûi caùc ñoäc toá
trong loøng ruoät. Naêm 1575, Ambroise Pareù ñaõ chöùng minh raèng bezoar hoaøn
toaøn khoâng coù taùc duïng naøy.
Bezoar ñöôïc ñònh nghóa laø moät khoái vaät chaát khoâng tieâu hoùa ñöôïc naèm
trong loøng oáng tieâu hoùa, thöôøng laø daï daøy. Bezoar ñöôïc chia laøm nhieàu loaïi:
1/ Phytobezoar: caáu taïo bôûi nhöõng chaát baõ, xô (cellulose) khoâng tieâu hoùa
ñöôïc, coøn goïi laø baõ thöùc aên
2/ Trichobezoar : caáu taïo bôûi nhöõng sôïi toùc ñan laïi thaønh moät khoái. Loaïi
naøy gaëp ôû nhöõng BN coù thoùi quen hay aên toùc, thöôøng laø BN treû, coù hoäi
chöùng Rapunzel.
3/ Lactobezoar : caáu taïo töø caùc thaønh phaàn cuûa söõa. Loaïi naøy ít gaëp, lieân
quan ñeán vieäc taêng cöôøng dinh döôõng cho baø meï tröôùc vaø sau khi sinh baèng
söõa [7]
4/ Pharmacobezoar (hay medication bezoar) : caáu taïo bôûi caùc thaønh phaàn
cuûa thuoác, thöôøng gaëp trong tröôøng hôïp quaù lieàu ñoái vôùi caùc loaïi thuoác
phoùng thích keùo daøi.
5/ Food bolus: bao goàm taäp hôïp nhöõng thöùc aên khoâng tieâu hoùa ñöôïc nhö haït
traùi caây, keïo cao su…
4
Theo phaân loaïi naøy, baõ thöùc aên chæ ñaïi dieän cho nhoùm Phytobezoar,
nhoùm coù xuaát ñoä cao nhaát.
Hình 1.1: Trichobezoar (nguoàn: http://rad.usuhs.edu/medpix ,
http://radiology.rsna.org )
Hình 1.2: Pharmacobezoar (nguoàn : http://topicstock.pantip.com)
5
Hình 1.3: Phytobezoar [36]
1.2. SÖÏ HÌNH THAØNH BAÕ THÖÙC AÊN:
Cellulose laø moät hôïp chaát ña phaân töû, coù caáu truùc hoùa hoïc (C6H10O5)n,
trong ñoù caùc phaân töû β-D-Glucose lieân keát vôùi nhau baèng caùc lieân keát 1.4
Glucocid. Caùc lieân keát naøy khoâng beàn trong caùc phaûn öùng thuûy phaân. Do ñoù
quaù trình phaân huûy cellulose baûn chaát chính laø phaûn öùng thuûy phaân, trong
ñoù saûn phaåm taïo ra laø Glucose. Cellulose coù theå bò thuûy phaân bôûi HCl trong
daï daøy, hoaëc bôûi men cellulase coù trong ñöôøng tieâu hoùa moät soá ñoäng vaät aên
coû.
6
Sô ñoà 1.1: Ba giai ñoaïn thuûy phaân cellulose cuûa men cellulase
( nguoàn : wikipedia – http://en.wikipedia.org )
Cô cheá hình thaønh baõ thöùc aên ñöôïc nghieân cöùu khaù nhieàu. Baõ thöùc aên
ñöôïc caáu thaønh chuû yeáu töø cellulose. Do ñoù baát cöù nguyeân nhaân naøo caûn trôû
vieäc tieâu hoùa, phaân giaûi cellulose ñeàu coù theå taïo baõ thöùc aên. Moät trong
nhöõng cô cheá ñöôïc nhaéc ñeán nhieàu nhaát chính laø söï giaûm toan cuûa dòch vò,
gaây ra bôûi nhieàu nguyeân nhaân (VD: caét daï daøy, caét thaàn kinh X, duøng
thuoác…). Noàng ñoä HCl trong dòch vò giaûm, khoâng ñuû ñeå ngaám vaø phaân huûy
thöùc aên thöïc vaät. Haäu quaû laø caùc sôïi cellulose keát laïi thaønh khoái to daàn ra,
taïo thaønh khoái baõ thöùc aên.
7
Beân caïnh ñoù, söï suy giaûm chöùc naêng tuïy ngoaïi tieát cuõng ñöôïc cho laø
coù goùp phaàn vaøo söï taïo baõ thöùc aên. Ngoaøi ra coøn coù caùc nguyeân nhaân cô
hoïc nhö söùc nhai keùm, lieät daï daøy.
Baõ thöùc aên chuû yeáu ñöôïc hình thaønh trong daï daøy. Neáu khoái baõ naèm
trong daï daøy, beänh nhaân seõ coù trieäu chöùng ñau thöôïng vò aâm æ gioáng trieäu
chöùng ñau cuûa loeùt daï daøy. Ngoaøi ra, baõ thöùc aên trong daï daøy gaây toån
thöông lôùp nhaày cuûa daï daøy, laâu ngaøy coù theå gaây loeùt vaø hoaïi töû thaønh daï
daøy. Neáu khoái baõ naøy qua ñöôïc moân vò xuoáng ruoät non, noù coù theå gaây taéc ôû
ñoaïn ruoät coù ñöôøng kính nhoû hôn kích thöôùc cuûa noù. Khi ñoù beänh nhaân coù
bieåu hieän hoäi chöùng taéc ruoät non caáp tính. Trong moät soá tröôøng hôïp taéc
khoâng hoaøn toaøn, beänh nhaân coù bieåu hieän hoäi chöùng baùn taéc ruoät, vôùi nhöõng
côn ñau quaën taùi phaùt keùo daøi. Theo nghieân cöùu cuûa Robles [35], coù 117
khoái baõ thöùc aên ñöôïc tìm thaáy treân 99 beänh nhaân, trong soá ñoù coù 30 khoái ôû
daï daøy. Soá coøn laïi ôû ruoät non gaây taéc ruoät caáp tính (78 beänh nhaân), baùn taéc
(8 beänh nhaân), thuûng ruoät non (1 beänh nhaân).
Coù theå toàn taïi nhieàu khoái baõ thöùc aên treân cuøng moät beänh nhaân. Theo
Erzurumlu [18], trong 34 tröôøng hôïp taéc ruoät do baõ thöùc aên, coù 26 tröôøng
hôïp (76,5%) coù 1 khoái baõ, 6 tröôøng hôïp (17,6%) coù 2 khoái, 1 tröôøng hôïp coù
3 vaø 1 tröôøng hôïp coù 4 khoái baõ thöùc aên. Moät soá nghieân cöùu khaùc cuõng cho
thaáy coù khoaûng 11-31% coù töø 2 khoái baõ trôû leân [5],[38].
8
Hình 1.4: Hình aûnh CT scan cho thaáy baõ thöùc aên ôû daï daøy vaø ruoät non(muõi
teân lôùn) [37]
1.3. CAÙC YEÁU TOÁ THUAÄN LÔÏI CUÛA TAÉC RUOÄT DO BAÕ THÖÙC AÊN:
Döïa vaøo caùc cô cheá treân, nhöõng yeáu toá thuaän lôïi cuûa taéc ruoät do baõ
thöùc aên ñaõ ñöôïc ñeà caäp :
1.3.1. Sau phaãu thuaät daï daøy:
– Caét daï daøy hoaëc caét TK X: 2 phaãu thuaät naøy laøm giaûm toan daï daøy, giaûm
hieäu quaû co boùp cuûa daï daøy, daãn ñeán deã taïo thaønh baõ thöùc aên
– PT môû roäng moân vò hoaëc noái vò traøng: 2 phaãu thuaät naøy laøm thöùc aên trong
daï daøy xuoáng ruoät nhanh hôn, thay vì ñöôïc moân vò giöõ laïi moät thôøi gian. Do
ñoù, nhöõng maûnh thöùc aên lôùn chöa ñöôïc nghieàn naùt vaø tieâu hoùa ñi nhanh
xuoáng ruoät non.
1.3.2. Sau phaãu thuaät vuøng buïng:
–
Söï taïo thaønh daây dính hay maøng dính sau moå buïng gaây heïp loøng ruoät,
ñöôïc cho laø nguyeân nhaân goùp phaàn taïo neân taéc ruoät do baõ thöùc aên.
9
1.3.3. Suy giaûm khaû naêng nhai :
–
Söï suy giaûm khaû naêng nghieàn thöùc aên ôû mieäng gaëp ôû nhöõng beänh nhaân
giaø yeáu, ruïng raêng. Vì khoâng theå nghieàn naùt khoái thöùc aên baèng cô cheá cô
hoïc neân söï phaân huûy cellulose cuõng giaûm.
1.3.4. Cheá ñoä aên:
–
Cheá ñoä aên nhieàu chaát xô (vd : rau maù, rau muoáng, cuû chuoái, maêng,
cam…) laøm taêng nguy cô taéc ruoät do baõ thöùc aên.
1.3.5. Beänh lyù daï daøy:
–
Lieät daï daøy treân beänh nhaân tieåu ñöôøng, suy giaùp, loaïn döôõng cô…
–
Lieät daï daøy do thuoác (anticholinergic, adrenergic, caùc thuoác khaùng
tieát…)
Tuy vaäy, keát quaû cuûa caùc nghieân cöùu coù khaùc nhau moät soá ñieåm. Söï
khaùc nhau naøy coù leõ do thôøi ñieåm nghieân cöùu khaùc nhau neân yeáu toá thuaän
lôïi cuõng thay ñoåi theo thôøi gian. Beân caïnh ñoù laø vò trí ñòa lyù, taäp quaùn aên
uoáng cuûa quaàn theå daân soá cuõng goùp phaàn laøm thay ñoåi caùc yeáu toá thuaän lôïi.
Ñaây cuõng laø moät trong nhöõng lyù do khieán chuùng toâi muoán thöïc hieän nghieân
cöùu naøy. Chuùng toâi muoán khaûo saùt yeáu toá thuaän lôïi cuûa taéc ruoät do baõ thöùc
aên treân daân soá Vieät Nam, ôû thôøi ñieåm hieän taïi.
1.4. SINH LYÙ BEÄNH CUÛA TAÉC RUOÄT DO BAÕ THÖÙC AÊN:
Taéc ruoät do baõ thöùc aên ñöôïc ñònh nghóa laø taéc ruoät non do nguyeân nhaân
laø baõ thöùc aên. Taéc ruoät do baõ thöùc aên ñöôïc Oschner neâu ra ñaàu tieân vaø naêm
1930 Seifert baùo caùo moät tröôøng hôïp. Naêm 1938, Oschner vaø Debakey
thoáng keâ ñöôïc 303 tröôøng hôïp [15] taéc ruoät do baõ thöùc aên. Trong nöôùc,
10
Ñaëng Hanh Ñeä (1972) [1] baùo caùo 2 tröôøng hôïp taéc ruoät do baõ thöùc aên sau
caét daï daøy. Naêm 1983, Nguyeãn Ñình Hoái vaø Haø Vaên Quyeát [3] baùo caùo 14
tröôøng hôïp taéc ruoät treân 19 BN coù u baõ thöùc aên trong ñöôøng tieâu hoùa. Gaàn
ñaây nhaát coù taùc giaû Nguyeãn Vaên Haûi (2002) [2] baùo caùo 38 tröôøng hôïp taéc
ruoät do baõ thöùc aên thoáng keâ ñöôïc trong 13 naêm.
Veà maët cô cheá, taéc ruoät do baõ thöùc aên thuoäc nhoùm taéc ruoät do bít.
Khoái baõ thöùc aên khoâng ñöôïc tieâu hoùa töø daï daøy ñi qua moân vò, xuoáng ruoät
non vaø gaây taéc. Theo ña soá nghieân cöùu, vò trí taéc hay gaëp ôû hoài traøng ñoaïn
cuoái [5],[11],[29]. Tuy vaäy, Verstandig [38], trong nghieân cöùu cuûa mình, ghi
nhaän tæ leä taéc ôû hoãng traøng vaø ñoaïn ñaàu hoài traøng nhieàu hôn. Trong nghieân
cöùu naøy, taùc giaû cho raèng taéc cao coù theå do dính ruoät sau moå goùp phaàn vaøo.
Ngoaøi ra, theo Nguyeãn Vaên Haûi [2], taéc cao hay thaáp coøn tuøy thuoäc vaøo
kích thöôùc khoái baõ thöùc aên.
11
Sô ñoà 1.2: Sô ñoà sinh lyù beänh taéc ruoät do bít
1.4.1. Aûnh höôûng taïi choã:
Trong loøng ruoät, khoái baõ thöùc aên gaây taéc ngheõn löu thoâng ruoät. Ñoaïn
ruoät phía treân daõn to, chöùa nhieàu dòch vaø hôi, trong khi ñoaïn ruoät phía döôùi
xeïp. Söï taéc ngheõn gaây neân öù treä dòch trong loøng ruoät, laø moät ñieàu kieän toát
ñeå vi khuaån taêng sinh. Beân caïnh ñoù, ñoaïn ruoät phía treân choã taéc daõn to, laøm
caûn trôû hoài löu tónh maïch treân thaønh ruoät, gaây neân haäu quaû laø caùc tónh maïch
sung huyeát, thaønh ruoät phuø neà, thôøi gian daøi seõ gaây thieáu maùu nuoâi, hoaïi töû
Taéc ngheõn loøng
ruoät
Noân oùi
Vi khuaån taêng sinh
Maát dòch vaøo
khoang thöù 3
Caûn trôû vi tuaàn
hoaøn
Maát nöôùc
Roái loaïn ñieän giaûi
Soác giaûm theå
tích
Nhieãm truøng
huyeát
Soác nhieãm truøng
Thieáu maùu nuoâi
Hoaïi töû ruoät
Vieâm phuùc maïc
Töû vong
12
ruoät. Maët khaùc, taïi vò trí taéc, khoái baõ thöùc aên coù theå gaây ñeø eùp vaøo thaønh
ruoät, laâu ngaøy coù theå gaây loeùt, hoaïi töû do thieáu maùu nuoâi.
1.4.2. Aûnh höôûng toaøn thaân:
– Nhieãm truøng: vi khuaån töø ñöôøng tieâu hoùa coù theå ñi vaøo maùu. Vì vaäy,
söï taêng sinh vi khuaån do öù treä dòch trong loøng ruoät neáu keùo daøi, khoâng ñöôïc
kieåm soaùt baèng khaùng sinh seõ daãn ñeán nhieãm truøng huyeát, coù theå gaây soác
nhieãm truøng.
– Roái loaïn nöôùc ñieän giaûi: do nhieàu nguyeân nhaân:
Noân oùi : taéc ruoät caøng cao thì trieäu chöùng noân oùi caøng sôùm vaø nhieàu.
Thay ñoåi tính thaám cuûa thaønh ruoät: dòch töø loøng maïch thaám vaøo loøng
ruoät, coøn dòch töø loøng ruoät (chöùa nhieàu Na+, K+ ) laïi thaám ra ngoaøi khoang
phuùc maïc, laøm maát moät löôïng ion ñaùng keå. Haäu quaû laø noàng ñoä Na+ vaø
K+ trong maùu seõ giaûm, ñoâi khi gaây nhöõng bieán chöùng nghieâm troïng nhö
roái loaïn nhòp tim, co giaät…
– Soác giaûm theå tích: do noân oùi, khoâng haáp thu ñöôïc dòch trong loøng
ruoät, keøm vôùi maát dòch vaøo khoang phuùc maïc. Soác giaûm theå tích, cuøng vôùi
soác nhieãm truøng, luoân laø moái ñe doïa treân beänh nhaân taéc ruoät. Vì vaäy öu tieân
haøng ñaàu trong phaùc ñoà hoài söùc noäi khoa beänh nhaân taéc ruoät laø buø ñuû dòch
vaø khaùng sinh lieàu cao, phoå roäng.
1.5. VAÁN ÑEÀ CHAÅN ÑOAÙN TAÉC RUOÄT DO BAÕ THÖÙC AÊN:
Chaån ñoaùn hoäi chöùng taéc ruoät khoâng khoù. Vaán ñeà khoù laø chaån ñoaùn vò
trí taéc, nguyeân nhaân taéc ñeå coù keá hoaïch ñieàu trò thích hôïp. Khaû naêng chaån
ñoaùn taéc ruoät do baõ thöùc aên tröôùc moå coøn thaáp do nhieàu lyù do. Ñaàu tieân coù
theå keå ñeán laø do xuaát ñoä khaù hieám cuûa beänh. Theo Nguyeãn Vaên Haûi [2],
13
muoán chaån ñoaùn ñöôïc taéc ruoät do baõ thöùc aên phaûi nghó ñeán noù tröôùc, sau
ñoù ñi tìm nhöõng yeáu toá thuaän lôïi, chæ ñònh caùc phöông phaùp chaån ñoaùn hình
aûnh ñeå xaùc ñònh chaån ñoaùn.
Trong caùc nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc tröôùc ñaây, tæ leä chaån ñoaùn
tröôùc moå raát thaáp, töø 3% ñeán 18% [2],[3],[5],[29]. Gaàn ñaây, vôùi söï aùp duïng
CT scan, khaû naêng chaån ñoaùn taéc ruoät do baõ thöùc aên tröôùc moå ñaõ ñöôïc caûi
thieän roõ reät. Theo nghieân cöùu cuûa Ying [41], trong 8 tröôøng hôïp taéc ruoät do
baõ thöùc aên ñöôïc chuïp CT scan tröôùc moå, coù 6 tröôøng hôïp cho hình aûnh ñieån
hình cuûa baõ thöùc aên, vaø 2 tröôøng hôïp nghi ngôø.
1.5.1. Laâm saøng:
Ña phaàn beänh nhaân seõ nhaäp vieän vôùi caùc trieäu chöùng kinh ñieån cuûa
taéc ruoät cao do cô cheá bít :
Ñau buïng: laø trieäu chöùng thöôøng gaëp nhaát , khoaûng 97,4% [2] .
Tính chaát ñau ñieån hình laø quaën côn khaép buïng, trong côn ñau buïng noåi goø.
Trong giai ñoaïn ñaàu, caùc côn ñau gaàn nhau (khoaûng 3-5ph), sau ñoù thöa
daàn, treã hôn thì coù daáu hieäu lieät ruoät.
Noân oùi : thöôøng xaûy ra sôùm, gaëp trong khoaûng 81,6-100% tröôøng hôïp
[2], [18],[39].
Chöôùng buïng: gaëp trong khoaûng 60,5% tröôøng hôïp [2]. Trieäu chöùng
naøy gaây khoù khaên cho thaêm khaùm baèng tay (do ñoù tæ leä sôø thaáy khoái baõ raát
thaáp), cuõng nhö laøm giaûm ñoä nhaïy cuûa sieâu aâm.
Bí trung ñaïi tieän: trieäu chöùng naøy gaëp trong khoaûng 44,7% tröôøng
hôïp [2]. Tuy nhieân, trong 24h ñaàu, beänh nhaân vaãn coù theå ñi caàu ñöôïc do coøn
phaân töø ñoaïn ruoät beân döôùi choã taéc. Ñaây laø moät trong nhöõng yeáu toá gaây
laàm laãn khi chaån ñoaùn.
14
Khaùm laâm saøng :
Nhu ñoäng ruoät taêng veà aâm saéc vaø soá löôïng.
Tæ leä sôø ñöôïc khoái baõ raát thaáp, chæ khoaûng 2,6- 17% [2],[5] .
Daáu quai ruoät noåi, daáu raén boø.
1.5.2. Xeùt nghieäm:
Xeùt nghieäm sinh hoùa phaûn aùnh caùc haäu quaû cuûa dieãn tieán beänh lyù:
Coâng thöùc maùu: coù theå thaáy soá löôïng baïch caàu taêng do quaù trình
vieâm, nhieãm truøng; Hematocrit taêng do coâ ñaëc maùu.
Ion ñoà: giaûm noàng ñoä Na+ , K+, Cl-.
Ure, creatinin/ maùu : coù theå taêng do suy thaän tröôùc thaän, nhaát laø neáu
beänh nhaân ñeán treã.
1.5.3. Hình aûnh hoïc:
1.5.3.1. XQ buïng ñöùng khoâng söûa soaïn:
Chuïp buïng ñöùng khoâng söûa soaïn laø phöông phaùp reû tieàn, deã thöïc
hieän, coù keát quaû nhanh.
Tieâu chuaån chaån ñoaùn taéc ruoät non thöôøng laø:
+ Ruoät non daõn, ñöôøng kính >2,5cm
+ Hình aûnh möïc nöôùc hôi ruoät non cheânh nhau.
+ Khoâng coù hôi trong ñaïi traøng. Tuy nhieân trong taéc ruoät do baõ thöùc
aên, thöôøng vaãn coøn thaáy ít hôi trong ñaïi traøng.
Vaøo khoaûng 79,4% [2] tröôøng hôïp taéc ruoät do baõ thöùc aên coù daáu hieäu
taéc ruoät ñieån hình treân X-quang. Hieám khi thaáy hình aûnh khoái baõ thöùc aên
treân phim. Theo nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Vaên Haûi chæ khoaûng 8% [2].
