9759_Cách thức ứng phó trước những khó khăn tâm lý của học sinh THPT TP.HCM

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Nhan Thị Lạc An

CÁCH THỨC ỨNG PHÓ TRƯỚC NHỮNG
KHÓ KHĂN TÂM LÝ CỦA HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ
HỒ CHÍ MINH

Chuyên ngành: Tâm lý học
Mã số: 60 31 80

LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS ĐINH PHƯƠNG DUY

Thành phố Hồ Chí Minh – 2010

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn “Cách thức ứng phó trước những khó khăn tâm lý của học sinh
trung học phổ thông thành phố Hồ Chí Minh” do chính bản thân tôi nghiên cứu.

Các số liệu trong đề tài này là kết quả công sức tôi đã đầu tư thu thập và xử lý thông tin một
cách trung thực. Kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn này không sao chép của bất cứ
luận văn nào và cũng chưa được trình bày hay công bố ở bất cứ công trình nghiên cứu nào khác
trước đây.

TP.HCM, ngày 20 tháng 08 năm 2010
Tác giả luận văn
NHAN THỊ LẠC AN

MỞ ĐẦU

1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI:
Lứa tuổi thanh niên là giai đoạn phát triển bắt đầu từ lúc dậy thì và kết thúc vào tuổi người lớn.
Các nhà tâm lí học Mácxít cho rằng cần nghiên cứu tuổi thanh niên một cách phức tạp, phải kết hợp
quan điểm tâm lí học xã hội với việc tính đến những quy luật bên trong của sự phát triển.
Những công trình nghiên cứu sự phát triển tâm sinh lý của lứa tuổi học sinh phổ thông gần đây
quan niệm: lứa này như là một giai đoạn phát triển đi qua một loạt những lớp sự kiện, những kinh
nghiệm, sự trải nghiệm hay những nhiệm vụ phát triển được xác định về mặt xã hội.
Trong giai đoạn phát triển này, những thay đổi của các yếu tố sinh học có ảnh hưởng đến các
yếu tố tâm lý. Và ngược lại, các sự kiện xã hội, sự trải nghiệm tâm lý đến lượt nó cũng ảnh hưởng
lên hệ thống sinh học. Trong giai đoạn phát triển của học sinh phổ thông có rất nhiều những mâu
thuẫn, những sự kiện xã hội liên quan đến nhu cầu và nhiệm vụ phát triển đòi hỏi học sinh phổ
thông phải đáp ứng như chúng vừa muốn là trẻ con (muốn nũng nịu, muốn được bố mẹ quan tâm,
muốn được nhận quà…) vừa muốn là người lớn (đòi thoát khỏi sự kiểm soát chặt chẽ của bố mẹ,
đòi được quyền tự quyết định, đòi được tôn trọng các vấn đề riêng tư, đòi mọi người phải đối xử với
mình như người lớn…). Các em thường hay có ý nghĩ cực đoan cho rằng mình đã là người lớn có
quyền và có thể làm được mọi việc như người lớn, nhưng mặt khác các em cũng thấy rõ một thực tế
rằng mình vẫn chưa thực sự được thừa nhận là người lớn. Để giải quyết mâu thuẫn này, thiếu niên
lớn thường mô phỏng bắt chước những hành vi được các em gán cho là của người lớn.
Tuổi học sinh phổ thông trải nghiệm những lớp hành vi hay các điều kiện xã hội liên quan đến
sự chín muồi xã hội ở lứa tuổi này. Những nghiên cứu chuyên sâu về các mối quan hệ liên cá nhân ở
lứa này (Sprinthall & Collins, 1995) cho thấy tầm quan trọng của các mối quan hệ liên cá nhân
(quan hệ với bạn bè – cùng giới, khác giới; quan hệ với cha mẹ; quan hệ với người lớn khác có ý
nghĩa với học sinh phổ thông: thầy cô, chú bác, anh chị…) ở tuổi này bỏ xa các nhóm tuổi khác và
đóng vai trò không thể thay thế trong qua trình xã hội hóa của chúng. Một số nghiên cứu (Offers,
1995; Peterson, 1996) phát hiện ra rằng có đến 80% vị thành niên (tuổi 13-16) xem nhóm bạn như là
điều quan trọng nhất, 60-70% xem quan hệ với mẹ là quan trọng nhất. Điều này có nghĩa là bất kể
một sự không thành công hay sự đổ vỡ nào trong các quan hệ liên cá nhân này đều có thể dẫn đến
những tổn thương tâm lý, rồi tùy cách ứng phó của học sinh phổ thông mà có thể dẫn đến rối nhiễu
tâm trí như trầm cảm, trầm nhược, tự tử hoặc những hành vi sai lệch xã hội như thất bại học đường,
bỏ học, bỏ nhà đi lang thang… rồi trở thành tội phạm.
Học sinh phổ thông phải đương đầu với nhiều vấn đề và các mối quan tâm, và có ảnh hưởng đến
mọi khía cạnh của đời sống họ. Là học sinh, họ phải đối mặt với những quan tâm là việc học hành
và lựa chọn nghề nghiệp cho trương lai, đối mặt với những kỳ thi cử cam go. Ngoài ra, họ còn phải
đối mặt với các mối quan hệ bạn bè và các quan hệ xã hội khác. Cuộc sống của họ mỗi ngày đều có
sự tác động giữa các cá nhân với những người khác, đặc biệt là cha mẹ, bạn bè đồng trang lứa, thầy
cô và những người quen. Vấn đề về giới tính cũng chiếm phần không nhỏ trong các vấn đề khó
khăn của vị thành niên. Nếu vị thành niên có những cách ứng phó hiệu quả trước những vấn đề đó
thì họ có thể tự điều chỉnh để thoát khỏi tình trạng lo lắng và stress. Thông thường, học sinh phổ
thông cảm thấy khó khăn trong việc giải quyết những vấn đề mà họ gặp phải. Bên cạnh đó, họ là
những người trẻ tuổi và có ít kinh nghiệm trong cuộc sống, họ không thể giải quyết những khó khăn
của họ một cách thành công nếu như họ không có sự giúp đỡ. Có một số thanh thiếu niên thường
xuyên tìm kiếm sự giúp đỡ, nhưng có một số lại không thường xuyên tìm kiếm sự giúp đỡ. Theo
quan sát thì những sinh viên tìm kiếm sự giúp đỡ một cách miễn cưỡng từ nhà tư vấn tâm lý (Chilh,
1995 và Rosales, 1989).
Với tính cấp thiết đó, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Cách thức ứng phó trước những khó khăn
tâm lý của học sinh trung học phổ thông tại TP. Hồ Chí Minh” với mong muốn tìm hiểu về những
khó khăn tâm lý, thái độ của học sinh phổ thông trong sự tìm kiếm sự giúp đỡ và các cách ứng phó với
khó khăn tâm lý của họ, nhằm góp phần giúp các nhà tâm lý, nhà giáo dục, gia đình có những phương
án can thiệp giúp đỡ để họ phát triển khỏe mạnh về mặt tâm sinh lý.

2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:
2.1 Giúp các nhà giáo dục, nhà tâm lý hiểu những khó khăn tâm lý mà học sinh trung học phổ thông
đang gặp phải, thái độ tìm kiếm sự giúp đỡ và các cách ứng phó của chúng đối với những vấn đề đó.
2.2 Đưa ra một số những khó khăn tâm lý mà học sinh trung học phổ thông đang gặp phải để trên cơ
sở đó các nhà tâm lý, các nhà giáo dục và gia đình có thể thực hiện các phương án giúp đỡ cho học
sinh phổ thông vượt qua các vấn đề khó khăn tâm lý cũng như học sinh tự đương đầu, giải quyết
những khó khăn tâm lý của mình.

3. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU:
3.1 Làm rõ một số vấn đề lý luận: học sinh trung học phổ thông, khó khăn tâm lý, tìm kiếm sự giúp
đỡ, cách thức ứng phó với những khó khăn tâm lý.
3.2 Nghiên cứu một số khó khăn tâm lý của học sinh trung học phổ thông đang gặp phải.
3.3. Nghiên cứu thái độ tìm kiếm sự giúp đỡ, cách thức ứng phó của học sinh trung học phổ thông
với những khó khăn tâm lý đó.
3.4. Đề xuất một số cách thức giúp học sinh trung học phổ thông vượt qua khó khăn theo nhiều cách
khác nhau, giảm thiểu đến mức tối đa những ảnh hưởng xấu đến hoạt động của họ.
4. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU:
4.1 Khách thể nghiên cứu: 600 học sinh tại các trường THPT Trần Phú (Quận Tân Phú), THPT
Nguyễn Thị Minh Khai (Quận 3), THPT Võ Thị Sáu (Quận Bình Thạnh)
4.2 Đối tượng nghiên cứu: Khó khăn tâm lý của học sinh trung học phổ thông, thái độ tìm kiếm sự
giúp đỡ và các cách ứng phó với vấn đề của học sinh phổ thông.

5. GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU:

Đa số học sinh trung học phổ thông có những khó khăn tâm lý nhất định ở những mức độ khác
nhau và có xu hướng tìm kiếm sự giúp đỡ một cách tự nguyện. Việc sẵn sàng tìm kiếm sự giúp đỡ
để ứng phó với khó khăn tâm lý có sự khác nhau giữa các nhóm khách thể.

6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:
6.1 Phương pháp luận:
6.1.1 Phương pháp tiếp cận hệ thống, lôgic
6.1.2 Phương pháp tiếp cận lịch sử
6.2 Phương pháp nghiên cứu cụ thể:
6.2.1 Phương pháp nghiên cứu các tài liệu lý luận
6.2.2 Phương pháp phỏng vấn
6.2.3 Phương pháp điều tra bằng anket
6.2.4 Phương pháp xử lý số liệu

7. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI:
7.1 Ý nghĩa khoa học:
 Khái quát và hệ thống hóa cơ sở lý luận tâm lý học về thái độ của học sinh trung học phổ thông
đối với việc tìm kiếm sự giúp đỡ, các cách ứng phó với vấn đề khó khăn tâm lý.
 Góp phần làm phong phú thêm tư liệu và tri thức về tâm lý và tư vấn học đường tại Việt Nam.

7.2 Ý nghĩa thực tiễn:
 Luận văn chỉ ra được thái độ của học sinh trung học phổ thông đối với việc tìm kiếm sự giúp đỡ
trong khó khăn tâm lý của họ, các cách ứng phó của họ đối với khó khăn, mối tương quan giữa thái
độ trong việc tìm kiếm sự giúp đỡ với các cách ứng phó với khó khăn tâm lý.
 Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng trong tư vấn học đường.

8. GIỚI HẠN VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU:
8.1 Giới hạn: Chỉ nghiên cứu những khó khăn tâm lý trong mối quan hệ ở môi trường nhà trường
trung học phổ thông.
8.2 Phạm vi: Nghiên cứu ở học sinh năm học 2009 – 2010 của các trường THPT Trần Phú (Quận
Tân Phú), THPT Nguyễn Thị Minh Khai (Quận 3), THPT Võ Thị Sáu (Quận Bình Thạnh)

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN

1.1 LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU:
Nghiên cứu về thái độ trong việc tìm kiếm sự giúp đỡ, về các cách thức ứng phó với khó khăn
tâm lý đã được một số nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm. Dưới đây là các công trình
nghiên cứu tiêu biểu cho vấn đề này:
1.1.1 Trên thế giới
Một số nghiên cứu về thái độ tìm kiếm sự giúp đỡ trong các vấn đề tâm lý cho các kết quả như
sau: Thanh niên có xu hướng không tìm kiếm sự giúp đỡ từ các nguồn chính thức, trong cuộc khảo
sát của Western Australian Child Health, chỉ có 2% từ độ tuổi 4 – 16 tuổi có vấn đề về sức khỏe tâm
thần có liên hệ với trung tâm dịch vụ sức khỏe tâm thần trong khoảng 6 tháng (Zubrick, Silburn,
Garton, et al., 1995). Tương tự, thành phần trẻ em và tuổi vị thành niên của National Survey of
Mental Health and Wellbeing cho kết quả rằng chỉ có 29% trẻ em và vị thành niên có vấn đề về sức
khỏe tâm thần có liên hệ dịch vụ chuyên nghiệp hoặc những dịch vụ tương tự trong 12 tháng, những
vấn đề đó bao gồm cả vấn đề sức khỏe, sức khỏe tâm thần và vấn đề về học hành (Sawyer, Arney,
Baghurst et al., 2000). Một vài thanh niên tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp cho các vấn đề sức
khỏe tâm thần, và thanh niên có xu hướng tìm kiếm sự giúp đỡ từ nguồn không chính thức trước khi
quay lại với nguồn giúp đỡ chính thức (Benson, 1990; Boldero & Fallon, 1995; Rickwood, 1995).
Thanh niên thích tìm kiếm sự giúp đỡ từ nguồn không chính thức hơn là từ nguồn chính thức,
như là bạn bè và gia đình. Bạn bè được tìm đến trong các vấn đề về cảm xúc cá nhân nhiều hơn,
trong khi đó, gia đình được xếp thứ 2 sau bạn bè Boldero & Fallon, 1995; Schonert-Reichl &
Muller, 1996).
Nữ giới thì thích tìm kiếm sự giúp đỡ hơn ở nam giới. Điều đó phụ thuộc nhiều vào những
người giúp đỡ và vấn đề cần được giúp đỡ, nhưng nhìn chung là phái nữ thích tìm kiếm sự giúp đỡ
từ người khác và cho lời khuyên về các vấn đề sức khỏe tâm thần (Boldero & Fallon, 1995;
Rickwood & Braithwaite, 1994). Ngược lại, phái nam thì tin tưởng vào bản thân mình hơn là tìm
kiếm sự giúp đỡ từ người khác, và họ cũng hay tránh thừa nhận hoặc từ chối sự hiện diện của vấn đề
đang gặp phải (Offer, Howard, Schonert & Ostrov, 1991).
Một vài vấn đề thường thúc đẩy hành vi tìm kiếm sự giúp đỡ hơn một số vấn đề khác và các
nguồn giúp đỡ khác nhau thì được cho rằng sẽ thích hợp với từng loại vấn đề khác nhau. Ví dụ, vấn
đề về mối quan hệ thường được đem ra thảo luận với bạn bè, vấn đề về cá nhân thì với gia đình, và
vấn đề về học hành thì thường được tìm đến thầy cô giáo (Bolder & Fallon, 1995; Offer et al.,
1991).
Nghiên cứu về các cách thức ứng phó với các khó khăn tâm lý, vào năm 1970, các nhà nghiên
cứu đã tìm thấy một cách tiếp cận để đo lường và đánh giá sự ứng phó được tóm tắt trong công trình
của Folkman và Lazarus. Họ đã xác định tám cách ứng phó gồm: đối diện với vấn đề, cố thoát khỏi
tình huống khó khăn, tìm kiếm sự hỗ trợ xã hội, gánh vác trách nhiệm, né tránh thực tại, lập kế
hoạch giải quyết vấn đề và nhìn thấy điều thuận lợi. Các nhà nghiên cứu tin rằng những cách này
phản ánh hai kiểu cơ bản của sự ứng phó: tập trung vào vấn đề và tập trung vào cảm xúc. Lazarus và
Folkman nhấn mạnh rằng những khía cạnh trong hành vi ứng phó của cá nhân thay đổi phụ thuộc
vào tình huống hay mức độ hỗ trợ xã hội mà cá nhân nhận được. Một trong những công cụ đo lường
được phát triển bởi quan điểm mới là CISS (Coping with stressful situations). Công cụ này cố gắng
đưa ra những dấu hiệu của các cách ứng phó mà con người có thể sử dụng trong tình huống khó
khăn. Những cách thức ứng phó mà công cụ này đưa ra bao gồm cách thức hướng vào nhiệm vụ,
trong đó người ta hướng đến việc đương đầu với những vấn đề kế tiếp sẽ diễn ra; cách thức hướng
vào cảm xúc, cách thức tránh né thực tại (bao gồm tìm kiếm sự hỗ trợ về mặt xã hội và tìm kiếm sự
giải tỏa tâm trí) [3] Trong nghiên cứu của Bolognini Monique, Plancherel Bernard; Halfon Olivier “Đánh giá các
chiến lược ứng phó của thanh thiếu niên: có sự khác nhau theo tuổi và theo giới tính hay không?”
đã tìm hiểu các cách ứng phó theo đặc trưng giới, mối tương quan giữa việc chọn lựa các cách ứng
phó với sức khỏe tâm trí theo giới tính và theo độ tuổi. Các tác giả đã đưa ra những cách thức ứng
phó như: sử dụng quan hệ xã hội, gia đình, tình cảm âm tính, sự giải trí, hài hước, cam kết, tiêu xài,
gia đình, nhà trường. Các kết quả khẳng định nữ thanh thiếu niến tự điều chỉnh tùy theo khó khăn
bằng cách tham gia nhiều hơn vào các quan hệ xã hội (bạn bè, anh chị em, bố mẹ và các người lớn
khác). Nghiên cứu đã cho thấy con gái đầu tư nhiều hơn vào thế giới tương tác nhằm thể hiện tình
cảm một cách cởi mở, nhằm nhận được sự nâng đỡ, các lời khuyên và những điều an ủi từ một
người tâm tình (bạn bè, gia đình). Trong khi đó, các nam thanh thiếu niên cố gắng nhiều hơn trong
việc giữ ý nghĩa của sự hài hước và tiến hành một hoạt động thể lực mạnh mẽ. Con trai ít cởi mở
hơn và ít phụ thuộc vào người khác hơn so với con gái, nhưng lại có xu hướng làm cho tình huống
bớt khủng hoảng và tỏ ra lạc quan, tìm kiếm sự giải tỏa trong các trò chơi và hoạt động thể lực. Về
mối quan hệ sức khỏe tâm trí và các cách thức ứng phó, nghiên cứu cho thấy các kết quả tỏ ra khác
biệt giữa con trai và con gái. Ở con gái, trong số các cách thức ứng phó có tương quan cao nhất là sự
thể hiện các tình cảm âm tính phối hợp với một xác suất cao nhất bị rối nhiễu tâm trí như khí sắc
trầm nhược, lo âu và rối nhiễu giấc ngủ. Ở con trai, chỉ có tương quan về mặt lo âu [35] Nhà nghiên cứu Camus Jean trong bài viết “Sự bố trí thời gian và các khó khăn học đường.
Phản ứng tức thời và trì hoãn” đã đối chiếu và cách thức ứng phó tâm lý của trẻ thuộc nhóm SES
(những trẻ học sinh lớp đặc biệt, các em này được gọi là những “học sinh không thích nghi”, “chậm
chạp” trong học tập) và trẻ thuộc nhóm CES (nhóm học sinh cấp 2 bình thường). Kết quả cho thấy,
trẻ trai thuộc nhóm SES khi gặp khó khăn sẽ hành động chớp nhoáng, không cần đánh giá, chúng
xem những hành động bột phát như thể là một “tấm áo giáp” chống lại sự sợ hãi về thất bại liên tiếp
tấn công. Trẻ nữ trong nhóm này có xu hướng trì hoãn thời gian thực hiện công việc, các em loay
hoay tìm kiếm giải pháp phù hợp, cảm thấy thất vọng, luôn phàn nàn và yêu cầu được giúp đỡ hơn
nhóm trẻ nữ CES. [36] Nhìn chung, hiện nay, nghiên cứu về thái độ tìm kiếm sự giúp đỡ và các cách thức ứng phó tâm
lý đã được nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu.

1.1.2 Tại Việt Nam
Nghiên cứu về thái độ tìm kiếm sự giúp đỡ và các cách ứng phó của thanh thiếu niên đối với các
vấn đề tâm lý là một vấn đề còn ít được quan tâm tại Việt Nam. Trong một số nghiên cứu gần đây,
có công trình nghiên cứu của TS. Phan Thị Mai Hương đưa ra một số cách thức ứng phó như: lý
giải hoàn cảnh một cách tích cực, tìm kiếm chỗ dựa tình cảm, kiềm chế bản thân, lên kế hoạch, ứng
phó chủ động thay thế bằng những hành vi tiêu cực. Trong nghiên cứu này, TS Phan Thị Mai
Hương đã tìm hiểu về “Mối tương quan giữa cách ứng phó của trẻ vị thành niên trong hoàn cảnh
khó khăn với các nhân tố xã hội” và “mối tương quan giữa cách ứng phó của trẻ vị thành niên trong
hoàn cảnh khó khăn với các nhân tố nhân cách”. Kết quả nghiên cứu khẳng định một số nhân tố xã
hội như mức độ trãi nghiệm các sự kiện của cuộc đời, chỗ dựa xã hội từ các mối quan hệ với cha
mẹ, thầy cô và bạn bè, thành tích học tập đạt được qua các năm học, những thành tích nổi bật trong
hoạt động ở nhà trường và vị thế kinh tế – xã hội của gia đình có ảnh hưởng lớn đến khả năng đáp
ứng trước khó khăn của học sinh. Nghiên cứu cho thấy trẻ vị thành niên có chỗ dựa xã hội vững
chắc về tinh thần: có nơi để chia sẻ, nhận được sự thông cảm, an ủi cũng như giúp đỡ, có sự quan
tâm và hiểu biết lẫn nhau… và có định hướng tốt đẹp, ít trãi qua những sự kiện âm tính trong cuộc
sống thì thường có những cách ứng phó tích cực trước hoàn cảnh khó khăn và ngược lại. [10], [11] Tác giả Nguyễn Hữu Thụ với nghiên cứu “Các kiểu ứng phó với stress trong học tập của sinh
viên đại học quốc gia Hà Nội” đã chỉ ra rằng chiến lược ứng phó của sinh viên trước các tình huống
gây stress trong học tập chủ yếu bằng phương thức thay đổi nhận thức và hành vi bằng cách giải tỏa
cảm xúc, đánh giá sự kiện xem nó có gây stress không và thay đổi hoạt động của cá nhân. Từ đó,
sinh viên chủ động trong học tập, giảm bớt sự lo lắng và cảm xúc tiêu cực nảy sinh từ các sự kiện
gây stress cao trong học tập. [20] Nghiên cứu “Một số khó khăn trong học tập của trẻ vị thành niên và cách ứng phó của các em”
của nhà nghiên cứu Lưu Song Hà đã tập trung tìm hiểu những biến đổi về tâm sinh lý, môi trường
học tập từ tiểu học lên trung học cơ sở đã tạo ra những khó khăn tâm lý đặc trưng nào và liệt kê
những kiểu ứng phó của trẻ vị thành niên khi gặp khó khăn trong học tập. Kết quả nghiên cứu chỉ ra
rằng khi gặp khó khăn, trẻ vị thành niên thường sử dụng trước hết là những cách thức ứng phó bằng
hành động, tiếp đến là ứng phó về tình cảm và cuối cùng là suy nghĩ. [6] Ngoài ra còn có một số nghiên cứu về khó khăn tâm lý đã được thực hiện trong nước.
Nghiên cứu “Khó khăn tâm lý trong hoạt động học tập của sinh viên năm nhất đại học sư phạm
Hà Nội” của tác giả Nguyễn Xuân Thức đã tìm hiểu các biểu hiện của khó khăn tâm lý, nguyên
nhân và những ảnh hưởng của chúng đến nhân cách của sinh viên. [21] Tác giả Đặng Thị Lan ttrong nghiên cứu “Một số khó khăn tâm lý trong hoạt động học ngoại
ngữ của sinh viên những năm đầu ở trường Đại học ngoại ngữ – ĐHQG Hà Nội” đi vào tìm hiểu
những khó khăn tâm lý trong hoạt động học tập của sinh viên và mức độ khó khăn giữa sinh viên
nam và nữ, ảnh hưởng của khó khăn tâm lý tới sự phát triển tâm lý, nhân cách của sinh viên năm
nhất và những nhân tố khách quan và chủ quan gây ra những khó khăn tâm lý đó. [16] Nghiên cứu “Khó khăn tâm lý và nhu cầu tham vấn của học sinh trung học phổ thông” của tác
giả Dương Thị Diệu Hoa đưa ra kết quả nghiên cứu rằng hầu hết học sinh được khảo sát đều có
trạng thái tâm lý lo lắng với các mức độ khác nhau về các lĩnh vực có liên quan tới học tập, quan hệ
và sự phát triển của bản thân; nhận thức của học sinh phổ thông cho rằng hoạt động tham vấn đối
với các em là cần thiết. [8] Như vậy, các nghiên cứu này xác nhận, thanh thiếu niên Việt Nam gặp những khó khăn tâm lý
trong lĩnh vực học tập và trong hoạt động hàng ngày. Tùy vào đặc điểm nhân cách và môi trường xã
hội (đặc biệt là có hay không sự hỗ trỡ từ gia đình, nhà trường…) mà các em sẽ chọn lựa các cách
đáp ứng trước những khó khăn khác nhau. Việc phân tích lịch sử nghiên cứu về ứng phó tâm lý với
những khó khăn của thanh thiếu niên cho thấy, chưa cho nghiên cứu nào tập trung nghiên cứu về
thái độ tìm kiếm sự giúp đỡ và các cách ứng phó với khó khăn tâm lý của học sinh phổ thông trung
học.
1.2 CÁC KHÁI NIỆM CÓ LIÊN QUAN:
1.2.1. Học sinh trung học phổ thông, các đặc điểm tâm lý học sinh trung học phổ thông
1.2.1.1 Khái niệm học sinh trung học phổ thông

Lứa tuổi học sinh trung học phổ thông là lứa tuổi từ 15 đến 18 – 19. Theo tâm lý học lứa tuổi,
học sinh trung học phổ thông nằm trong lứa tuổi thanh niên, bắt đầu từ lúc dậy thì và kết thức vào
tuổi người lớn. Đối với tuổi thanh niên, là thời kỳ từ 14 – 15 đến 25 tuổi, trong đó chia làm 2 giai
đoạn:
 Từ 14, 15 đến 17, 18 tuổi: giai đoạn đầu tuổi thanh niên (thanh niên học sinh). Giai đoạn này
tương ứng với tuổi học sinh trung học phổ thông.
 Từ 17,18 đến 25 tuổi: giai đoạn tuổi thanh niên.

Như vậy, học sinh trung học phổ thông là giai đoạn đầu của tuổi thanh niên. Ở Việt Nam, học
sinh trung học phổ thông trong nhà trường còn được gọi là học sinh cấp 3. [27]

1.2.1.2 Các đặc điểm phát triển sinh lý của học sinh trung học phổ thông

Tuổi đầu thanh niên là lứa tuổi đạt được sự trưởng thành về mặt cơ thể. Đại đa số thanh niên
nam nữ ở lứa tuổi này đã qua thời kỳ phát dục, hoạt động của các tuyến nội tiết trở nên bình thường,
và nhìn chung có sự phát triển tương đối êm ả về mặt sinh lý:
 Sự phát triển của hệ xương được hoàn thiện. Cơ bắp được tiếp tục phát triển. Chiều cao và trọng
lượng đã phát triển chậm lại. Các em gái đạt được sự tăng trưởng đầy đủ vào khoảng 16 – 17 tuổi,
các em trai vào khoảng 17 – 18 tuổi. Sức mạnh cơ bắp của các em trai tăng nhanh. Thể tích lồng
ngực tăng lên một cách tương đối, sức mạnh của bắp thịt tăng lên, khả năng làm việc về mặt thể lực
được nâng cao.
 Sự phát triển của hệ thần kinh có những thay đổi quan trọng do cấu trúc bên trong của não phức
tạp và các chức năng của não phát triển. Số lượng dây thần kinh liên hợp, liên kết các phần khác
nhau của vỏ não tăng lên và tiếp tục phát triển về mặt chức năng. Tất cả những điều đó là những yếu
tố thuận lợi của sự phát triển thể lực. [37]  Hệ tuần hoàn đi vào hoạt động bình thường. Sự mất cân đối giữa tim và mạch đã chấm dứt. [9]

Tóm lại, đây là lứa tuổi các em có cơ thể phát triển cân đối, hài hòa và đẹp nhất.

1.2.1.3 Đặc điểm phát triển tâm lý của học sinh trung học phổ thông
 Hình thành biểu tượng “cái tôi” có tính hệ thống

Vị thế xã hội của lứa tuổi học sinh phổ thông có nhiều thay đổi so với lứa tuổi trước đó. Một
mặt các quan hệ xã hội của các em được mở rộng. Trong các quan hệ đó người lớn, kể cả thầy cô
giáo và bố mẹ đều nhìn nhận các em như những người “chuẩn bị thành người lớn” và đòi hỏi họ
phải có các cách ứng xử phù hợp với vị thế của mình. Mặt khác, khác với học sinh lớp dưới, học
sinh cấp 3 đứng trước một thách thức khách quan của cuộc sống: phải chuẩn bị lựa chọn cho mình
một hướng đi sau khi tốt nghiệp phổ thông, phải xây dựng cho mình một cuộc sống độc lập trong xã
hội… Những thay đổi trong vị thế xã hội, sự thách thức khách quan của cuộc sống dẫn đến làm xuất
hiện ở lứa tuổi đầu thanh niên những nhu cầu về hiểu biết thế giới, hiểu biết xã hội và các chuẩn
mực quan hệ người – người, hiểu mình và tự khẳng định mình trong xã hội…
Bước sang tuổi đầu thanh niên – học sinh trung học phổ thông, các chức năng tâm lý của con
người cũng có nhiều thay đổi, đặc biệt là trong lĩnh vực phát triển trí tuệ, khả năng tư duy. Các
nghiên cứu tâm lý học cho thấy rằng hoạt động tư duy của các em rất tích cực và có tính độc lập tư
duy lý luận phát triển mạnh. Học sinh phổ thông có khả năng và rất ưa thích khái quát các vấn đề.
Sự phát triển mạnh của tư duy lý luận liên quan chặt chẽ với khả năng sáng tạo. Nhờ khả năng khái
quát các em có thể tự mình phát hiện ra những cái mới. Với họ điều quan trọng là cách thức giải
quyết các vấn đề được đặt ra chứ không phải là loại vấn đề nào được giải quyết. Học sinh cấp 3
đánh giá các bạn thông minh trong lớp không dựa vào điểm số mà dựa vào cách thức giải bài tập.
Họ có xu hướng đánh giá cao các bạn thông minh và những thầy cô có phương pháp giảng dạy tích
cực, tôn trọng những suy nghĩ độc lập của học sinh, phê phán sự gò ép, máy móc trong phương
pháp sư phạm. Dựa trên các điều kiện khách quan và chủ quan thì sự tự ý thức ở học sinh phổ thông
được phát triển.
Nghiên cứu khả năng đánh giá con người của tuổi đầu thanh niên nhiều nhà tâm lý học nhận
thấy rằng khi đánh giá con người nếu như thiếu niên thường nêu lên những đặc điểm mang tính nhất
thời liên quan đến những hoàn cảnh cụ thể trong các mối quan hệ với bố mẹ hoặc thầy cô giáo, thì
tuổi đầu thanh niên chú ý nhiều hơn đến những phẩm chất nhân cách có tính bền vững như các đặc
điểm trí tuệ, năng lực, tình cảm, ý chí, thái độ đối với lao động, quan hệ với những người khác trong
xã hội… Từ chỗ nhìn nhận được những phẩm chất mang tính khái quát của người khác dần dần con
người tự phát hiện ra thế giới nội tâm của bản thân mình. Các em ở lứa tuổi này cảm nhận được các
rung động của bản thân và hiểu rằng đó là trạng thái “cái tôi” của mình. Song nhờ tư duy khái quát
phát triển trên cơ sở tiếp thu các tri thức chung mang tính phương pháp luận giúp họ ý thức được
các mối quan hệ giữa các thuộc tính tâm lý và các phẩm chất nhân cách, có khả năng tạo được một
hình ảnh “cái tôi” trọn vẹn và đầy đủ hơn để từ đó xây dựng các mối quan hệ với người khác và với
chính mình.
Biểu tượng về “cái tôi” trong giai đoạn đầu của lứa tuổi thanh niên thường chưa thật rõ nét. Do
đó tự đánh giá về bản thân không ổn định và có tính mâu thuẫn. Tôi trong biểu tượng của tôi rất
tuyệt vời song các em cũng dễ rơi vào trạng thái nghi ngờ điều đó. Nhu cầu giao tiếp, đặc biệt là
giao tiếp với bạn bè đồng lứa phát triển mạnh ở lứa tuổi này đã thực hiện một chức năng quan trọng
là giúp học sinh phổ thông dần hiểu mình rõ hơn, đánh giá bản thân chính xác hơn thông qua những
cuộc trao đổi thông tin, trao đổi các đánh giá về các hiện tượng mà họ quan tâm.
Thông thường biểu tượng về cái tôi được hình thành theo hướng các thuộc tính tâm lý của con
người như một cá thể được nhận biết sớm hơn các thuộc tính nhân cách. Ở giai đoạn đầu thanh niên
rất nhạy cảm với những đặc điểm của hình thức thân thể. Họ so sánh mình với người khác qua các
đặc điểm bên ngoài. Một hiện tượng rất thường gặp là học sinh cấp 3 bắt chước thầy cô giáo mà họ
yêu quý hay một người mẫu lý tưởng nào đó mà họ chọn cho mình, từ cách ăn mặc, cử chỉ, dáng đi.
Trong giai đoạn phát triển tiếp theo các đặc điểm nhân cách như ý chí, tình cảm, trí tuệ, năng lực,
mục đích sống… ngày càng có ý nghĩa, tạo nên một hình ảnh “cái tôi” có chiều sâu, có hệ thống,
chính xác và sống động hơn.
Ý thức về cái tôi rõ ràng và đầy đủ hơn đã làm cho tuổi đầu thanh niên có khả năng lựa chọn
con đường tiếp theo, đặt ra vấn đề tự khẳng định và tìm kiếm vị trí cho riêng mình trong cuộc sống
chung.
 Nảy sinh cảm nhận về “tính chất người lớn” của bản thân
Cảm nhận về “tính người lớn” của chính ‘bản thân mình là một trong những nét tâm lý đặc
trưng xuất hiện trong giai đoạn chuyển từ lứa tuổi thiếu niên sang tuổi đầu thanh niên. Thực tiễn cho
thấy rằng sự nảy sinh cảm nhận đó ở lứa tuổi này là một trong những yếu tố tâm lý góp phần tạo nên
những mối quan hệ bất bình ổn giữa cha mẹ và con cái, làm cho tần số giao tiếp giữa cha mẹ và con
cái giảm xuống và thay vào đó là nhu cầu giao tiếp của học sinh phổ thông với bạn đồng lứa tăng
lên.
Bước sang tuổi đầu thanh niên các em có cảm nhận rõ rệt rằng mình đã lớn hay mình cũng gần
giống người lớn, sắp trở thành người lớn. Ranh giới giữa tuổi này và tuổi người lớn trong con mắt
của các em không phải bao giờ cũng hiện lên một cách rõ ràng. Trong quan hệ với trẻ nhỏ tuổi hơn
hay trong quan hệ với các bạn đồng lứa các em có xu hướng cố gắng thể hiện mình như những
người đã lớn. Họ hướng tới các giá trị của người lớn, so sánh mình với người lớn, mong muốn được
tự lập, tự chủ trong giải quyết các vấn đề của riêng họ. Tuy nhiên thực tiễn cuộc sống đã đưa các em
vào một hoàn cảnh đầy mâu thuẫn. So sánh mình với người lớn, học sinh trung học phổ thông hiểu
rằng mình vẫn còn nhỏ, còn phụ thuộc. Nếu như lứa tuổi trước đó sẵn sàng chấp nhận quan hệ
người lớn – trẻ con, thì đối với tuổi đầu thanh niên tính chất như vậy trong quan hệ giữa họ với
người lớn được họ coi như là không bình thường. Các em cố gắng khắc phục kiểu quan hệ đó. Xuất
hiện một mâu thuẫn giữa ý muốn chủ quan và hiện thực khách quan: muốn trở thành người lớn song
các em ý thức được rằng mình chưa đủ khả năng. Mâu thuẫn này đã tạo ra những thay đổi lớn trong
lĩnh vực tình cảm của lứa tuổi đầu thanh niên. Những nghiên cứu về tính cách thanh niên bằng các
trắc nghiệm TAT và Rorschach cho thấy rằng tính hay lo lắng đã tăng từ độ tuổi 12 đến độ tuổi 16.
So với các lứa tuổi trước đó mức độ lo lắng trong giao tiếp với mọi người (với bạn bè, thầy cô giáo,
người lớn…) ở lứa tuổi thanh niên cao hơn hẳn và đặc biệt cao trong giao tiếp với bố mẹ hay với
những người lớn mà các em cảm thấy bị phụ thuộc. Theo thói quen thông thường trong quan hệ với
con cái đã bước vào tuổi thanh niên, các bậc cha mẹ vẫn thường xem họ như những đứa trẻ mà ít
chú ý đến nhu cầu nội tâm của họ. Kiểu quan hệ mang tính sai khiến, áp đặt cứng nhắc hoặc những
biểu hiện tình cảm mẹ – con thái quá đối với lứa tuổi này thường gây ra những hậu quả không mong
đợi. A.E.Litrco – một chuyên gia tâm thần học nổi tiếng của Liên bang Nga về lứa tuổi thanh niên
nhận định rằng lứa tuổi từ 14 đến 18 là lứa tuổi khủng hoảng đối với tâm thần học. Ở lứa tuổi này
các biểu hiện rối loạn nhân cách tăng lên rõ rệt và trong phần lớn các trường hợp, chúng có nguồn
gốc sâu xa trong các quan hệ cha mẹ – con cái, quan hệ thầy – trò không thuận lợi.
Trên cơ sở phát triển sinh lý, mức độ chín muồi của quá trình phát triển các đặc điểm sinh lý
giới, sự cảm nhận về tính chất người lớn của bản thân mình ở tuổi học sinh phổ thông không phải là
một cảm nhận chung chung mà liên quan chặt chẽ với việc gắn kết mình vào một giới nhất định. Từ
nhận thức đó ở thanh niên nam (nữ) dần dần hình thành những nhu cầu, động cơ, định hướng giá trị,
các quan hệ và các kiểu loại hành vi đặc trưng cho mỗi gia đình. [8]  Hình thành thế giới quan
Những thay đổi trong vị thế xã hội, trình độ phát triển của tư duy lý luận và hơn nữa một khối
lượng trị thức lớn mang tính phương pháp luận về các quy luật của tự nhiên, xã hội mà thanh niên
tiếp thu được trong nhà trường đã giúp họ thấy được các mối liên hệ giữa các trí thức khác nhau,
giữa các thành phần của thế giới. Nhờ đó tuổi đầu thanh niên bắt đầu biết liên kết các tri thức riêng
lẻ lại với nhau để tạo nên một biểu tượng chung về thế giới cho riêng mình. Đối với thanh niên biểu
tượng chung về thế giới có một ý nghĩa nhân cách rất rộng, nó gắn liền với nhu cầu tìm kiếm một
chỗ đứng cho riêng mình trong xã hội, tìm kiếm một hướng đi, một nghề nghiệp, một dự định cho
cuộc sống của họ. Như vậy thế giới quan tức quan điểm về thế giới nói chung, về cơ sở của sự tồn
tại về mối liên hệ giữa con người với tự nhiên, về những định hướng giá trị cơ bản… được hình
thành.
Để chuẩn bị bước vào đời, thanh niên thường trăn trở với các câu hỏi về ý nghĩa và mục đích
cuộc sống, về cách xây dựng một kế hoạch sống có hiệu quả, về việc lựa chọn nghề nghiệp cho phù
hợp và có ý nghĩa… Để giải đáp các câu hỏi này, khả năng nhận thức, đánh giá cũng như khả năng
thực tiễn của mỗi cá nhân rất khác nhau. Ở nước ta hiện nay khi mà các giá trị xã hội có nhiều biến
động, không ít thanh niên chưa xác định được ý nghĩa của cuộc sống, không có định hướng nghề
nghiệp rõ nét và do đó cũng không thể lập được cho bản thân một kế hoạch sống cụ thề. Hiện tượng
này tồn tại không phải đơn thuần do trình độ phát triển tâm lý ở lứa tuổi đầu thành niên chưa chín
muồi, mà quan trọng hơn là do những khiếm khuyết trong giáo dục ở nhà trường, gia đình và trong
xã hội (thông qua các ấn phẩm sách báo, văn hóa, nghệ thuật…). Sự hướng dẫn, giảng giải, giúp đỡ
bằng các biện pháp cụ thể, phù hợp của các thế hệ đi trước sự giúp thanh niên đạt đến “miền phát
triển gần” mà L.X. Vưgốtxki đã phát hiện ra.
Một trong các khía cạnh quan trọng của quá trình hình thành thế giới quan ở lứa tuổi thanh
niên là trình độ phát triển ý thức đạo đức. Các nghiến cứu tâm lý học cho thấy rằng thế giới quan về
lĩnh vực đạo đức bắt đầu hình thành ở con người từ tuổi thiếu niên. Các em thiếu niên biết đánh giá
phân loại hành vi của bản thân và của người khác theo các phạm trù đạo đức khác nhau, có khả
năng đưa ra những chính kiến tương đối khái quát của riêng mình về các vấn đề đạo đức… Song
sang tuổi thanh niên ý thức đạo đức đã phát triển lên một bậc cao hơn cả về mặt nhận thức tình cảm
và hành vi. Về mặt nhận thức thanh thiên không chỉ có khả năng giải thích một cách rõ ràng các
khái niệm đạo đức, quy chúng vào một hệ thống nhất định thể hiện một trình độ khát quát cao hơn
mà ở họ còn xuất hiện một cách có ý thức nhu cầu xây dựng các chính kiến đạo đức của riêng mình
về các vấn đề mà cuộc sống đặt ra. Ở khía cạnh tình cảm các chuẩn mực đạo đức đã có được những
ý nghĩa riêng tư đối với thanh niên, nhờ đó các hành vi tương ứng với các chuẩn mực đạo đức nhất
định có thể khơi dậy ở họ những xúc cảm đặc biệt. Nói cách khác ở lứa tuổi thanh niên niềm tin,
đạo đức đã bắt đầu hình thành. Sự hình thành niềm tin đạo đức biến thanh niên từ chỗ là người chấp
nhận, phục tùng các chuẩn mực đạo đức trở thành chủ thể tích cực của chúng. Điều này thể hiện đặc
biệt rõ trong việc tìm kiếm hình mẫu lý tưởng. Học sinh nhỏ tuổi tiếp nhận hình mẫu lý tưởng xuất
phát từ tình cảm khâm phục một con người cụ thể và khi đó hình mẫu lý tưởng sẽ chi phối hành vi
đạo đức của các em. Như vậy ở một mức độ nhất định có thể coi hình mẫu lý tưởng là nguồn gốc
hình thành ý thức đạo đức của học sinh nhỏ tuổi. Tình hình khác hẳn đối với học sinh cấp 3. Các em
học sinh cấp 3 tìm kiếm hình mẫu lý tưởng một cách có ý thức… Hình ảnh một con người cụ thể chỉ
là phương tiện để các em gửi gắn những nguyên tắc, những biểu tượng đạo đức mà các em tiếp
nhận.
Tuy nhiên từ lâu các nhà tâm lý học đã nhận thấy mâu thuẫn bên trong ý thức đạo đức ở lứa
tuổi thanh niên. Trong các đánh giá của mình thanh niên có thể rất cứng nhắc tuân theo các chuẩn
mực đạo đức mà các em đã tiếp nhận song đồng thời lại cũng nghi ngờ về tính đúng đắn của chúng.
Để lý giải điều này có thể cho rằng lứa tuổi thanh niên vẫn là lứa tuổi mà ý thức đạo đức đang ở
trong giai đoạn đầu của quá trình hình thành. Mặt khác về phương diện trí tuệ thanh niên đã hiểu
được tính tương đối của các chuẩn mực. Sự nghi ngờ lật lại các chuẩn mực đạo đức của xã hội có
thể hiện như một thao tác tìm kiếm, nghiên cứu, học hỏi để tiếp thu. [8]  Đời sống tình cảm và giao tiếp nhóm bạn
Đời sống tình cảm của học sinh trung học phổ thông rất phong phú. Các em có tình cảm phong
phú và đa dạng, có thái độ cảm xúc đối với các mặt khác nhau của đời sống. Đặc điểm đó được thể
hiện rõ trong tình bạn của lứa tuổi này, vì đây là lứa tuổi mà những hình thức đối xử có lựa chọn đối
với mọi người trở nên sâu sắc.
Ở học sinh trung học phổ thông, nhu cầu về tình bạn tâm tình cá nhân được tăng lên rõ rệt, tình
bạn của các em trở nên sâu sắc hơn. Các em có yêu cầu cao hơn đối với tình bạn, lòng vị tha, sự tin
tưởng, tôn trọng, hiểu biết nhau và sẵn sàng giúp đỡ nhau. Ở tuổi này, các em đều coi tình bạn là
những mối quan hệ quan trọng nhất của con người, tình bạn của các em mang màu sắc cảm xúc
nhiều hơn, các em nhạy cảm hơn. Trong quan hệ bạn bè, các em không chỉ mong muốn sự gần gũi
về tình cảm của bạn, không chỉ có khả năng cảm xúc thân tình, mà con có khả năng đáp ứng lại xúc
cảm, tình cảm mà người bạn đang thể nghiệm. Tính cảm xúc cảm cao trong tình bạn có thể khiến
lứa tuổi đầu thanh niên này lý tưởng hóa tình bạn. Họ nghĩ về bạn thường giống với những điều
mình mong muốn ở bạn hơn là thực tế. Sự quyến luyến mạnh mẽ về mặt cảm xúc khiến các em ít
nhận thấy những đặc điểm thực tế ở bạn.
Tình bạn của học sinh trung học phổ thông rất bền vững. Các em quan tâm tới những nét tính
cách và bộ mặt tinh thần của bạn. Việc ý thức được các bạn luôn ở bên cạnh đã giúp họ khắc phục
khó khăn. Tình bạn ở tuổi này có thể vượt được mọi thử thách và có thể kéo dài suốt cuộc đời. Đến
giai đoạn này, sự khác biệt giữa cá nhân trong tình bạn rất rõ. Quan niệm của thanh niên về tình bạn
và mức thân tình trong tình bạn có sự khác nhau. Nguyên nhân kết bạn cũng rất phong phú: do hợp
tính tình, do phẩm chất tốt ở bạn, do hứng thú sở thích chung… Đặc biệt, ở học sinh trung học, quan
hệ giữa nam và nữ được tích cực hóa một cách rõ rệt. Ở một số em đã xuất hiện những sự lôi cuốn
về tình yêu và tình cảm sâu sắc. Ở thiếu niên, tình cảm này thường mới chỉ là những biểu hiện của
mối thiện cảm, sự say mê, quyến luyến ban đầu. Nhưng tình yêu với tư cách là tình cảm sâu sắc,
mạnh mẽ thì mới xuất hiện ở đầu tuổi thanh niên. Đó là một trạng thái mới mẻ, nhưng rất tự nhiên
trong đời sống tình cảm của thanh niên mới lớn. Tình yêu lứa tuổi này thường là trong sáng, hồn
nhiên, giàu cảm xúc, chân thành.
Tuổi học sinh trung học phổ thông là lứa tuổi mang tính chất tập thể. Điều quan trọng với các
em là được sinh hoạt với các bạn cùng lứa tuổi, là cảm thấy mình cần trong nhóm, thuộc về nhóm,
có uy tín, có vị trí nhất định trong nhóm. Ở lứa tuổi này, quan hệ với bạn cùng tuổi chiếm vị trí lớn
hơn hẳn so với quan hệ với người lớn tuổi hơn. Đó là do lòng khao khát muốn có vị trí bình đẳng
trong cuộc sống chi phối. Cùng với sự trưởng thành nhiều mặt, quan hệ dựa dẫm, phụ thuộc cha mẹ
dần dần cũng được thay thế bằng quan hệ tình đẳng, tự lập. [8]

1.2.2 Khó khăn tâm lý của học sinh trung học phổ thông
1.2.2.1
Khái niệm khó khăn tâm lý:

Từ “khó khăn” trong từ điển Tiếng Việt có nghĩa là sự trở ngại làm mất nhiều công sức hoặc
thiếu thốn. Còn theo Đại từ điển Tiếng Việt của tác giả Nguyễn Như Ý: “khó khăn là có nhiều trở
ngại hoặc chịu điều kiện thiếu thốn, đời sống khó khăn”. [29]

Trong quá trình hoạt động của con người đều gặp phải những khó khăn, làm cho hoạt động giảm
đi hiệu quả mà con người mong muốn, thậm chí là không đạt hiệu quả hoạt động, đòi hỏi mỗi người
phải không ngừng nổ lực để vượt qua khó khăn, trở ngại nhằm đạt hiệu quả cao trong công việc.

Những khó khăn này do nhiều yếu tố khách quan (bên ngoài) và yếu tố chủ quan (bên trong) tạo
ra. Những yếu tố bên ngoài (khách quan) biểu hiện như là điều kiện, phương tiện, môi trường…Đây
là những yếu tố có ảnh hưởng gián tiếp đến tiến trình hoạt động của con người. Những yếu tố bên
trong (chủ quan) là những yếu tố xuất phát từ bản thân mỗi cá nhân khi tham gia hoạt động nào đó,
như nhận thức, thái độ, tình cảm, năng lực, kinh nghiệm…

Dựa trên nguồn gốc xuất phát, các yếu tố chủ quan có thể chia làm 2 loại: yếu tố sinh học và yếu
tố tâm lý. Những khó khăn do yếu tố tâm lý tạo nên gọi là những khó khăn tâm lý. Yếu tố bên trong
này ảnh hưởng trực tiếp đến tiến trình và kết quả hoạt động của con người. [4]

Trong quá trình nghiên cứu, ta có thể tìm thấy một thuật ngữ có nghĩa tương đương với “khó
khăn tâm lý” là “hàng rào tâm lý”. V.Ph.Galugin cho rằng: hàng rào tâm lý là chướng ngại có tính
chất tâm lý, nó cản trở quá trình thích ứng của cá nhân đối với các yếu tố mới của ngoại cảnh, do
các đặc điểm của hoàn cảnh và đặc điểm cá nhân tạo nên. Theo B.D.Parughi cho rằng: hàng rào tâm
lý được hiểu ngầm như các quá trình, các thuộc tính, các trạng thái của con người nói chung bao bọc
tiềm năng trí tuệ, tình cảm con người

Từ các nghiên cứu về thuật ngữ “khó khăn tâm lý” cho thấy rằng khó khăn tâm lý xuất hiện khi
cá nhân thể hiện tính thụ động, lúng túng trong việc thích ứng với các yếu tố mới của ngoại cảnh do
năng lực trí tuệ, tình cảm, ý chí của họ không phù hợp với đối tượng hoạt động.

Khó khăn tâm lý được xem là toàn bộ những nét tâm lý của cá nhân (nảy sinh ở chủ thể trong
quá trình hoạt động với hoàn cảnh xác định) ít phù hợp với những yêu cầu, đặc trưng của hoạt động
đó, gây trở ngại cho tiến trình và kết quả của hoạt động.

Khó khăn tâm lý là tổ hợp các thuộc tính, các trạng thái, các đặc điểm nhân cách không phù hợp
với đối tượng hoạt động, làm cho quá trình hoạt động gặp khó khăn, làm cho chủ thể không phát
huy được khả năng của mình dẫn đến kết quả hoạt động bị hạn chế. [21]

1.2.2.2 Những khó khăn tâm lý thường gặp của học sinh trung học phổ thông:
1.2.2.2.1 Mâu thuẫn cha mẹ – con cái lứa tuổi học sinh trung học

Một số nghiên cứu gần đây cho biết có sự gia tăng về những cuộc cãi vã giữa cha mẹ và con cái
ở tuổi học sinh trong học trong suốt những năm thời thanh thiếu niên (Holmbeck, 1996). Nhiều
nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng có sự gia tăng sự mâu thuẫn giữa cha mẹ và con cái tuổi teen
trong suốt những năm thanh thiếu niên (Holmbeck, 1996). Một nghiên cứu khác cũng chỉ ra những
thay đổi trong mối quan hệ gần gũi và tình bạn thân thiết giữa cha mẹ và con cái lứa tuổi vị thành
niên (Mayseless et al., 1998; Grotevant, 1998). Một nghiên cứu khác cho thấy có sự tăng nhẹ trong
mâu thuẫn và giảm đi sự gần gũi giữa cha mẹ và con cái lứa tuổi vị thành niên, đặc biệt là thời gian
mà cha mẹ và con cái lứa tuổi này dành cho nhau (Larson & Richards 1991). Trẻ em vị thành niên
bắt đầu phân biệt mình và cha mẹ bằng cách thiết lập cá tính riêng biệt của mình cùng với các hệ
thống giá trị, cũng như có xu hướng về phía bạn bè và người bên ngoài gia đình để tìm kiếm sự hỗ
trợ và hướng dẫn.

Thực tế cho thấy ngày càng có khoảng cách giữa cha mẹ và con cái, đặc biệt là lứa tuổi vị thành
niên, các em muốn có khoảng trời riêng tư, muốn được trở thành người lớn, được cha mẹ tôn trọng
và nhìn nhận mình. Tuy nhiên, cha mẹ thì vẫn luôn coi con mình là nhỏ bé và muốn kiểm soát mọi
hành vi của con, muốn theo dõi con trong mọi hoạt động. Chính vì vậy nảy sinh ra nhiều mâu thuẫn
giữa cha mẹ và con cái tuổi vị thành niên.
1.2.2.2.2 Nghề nghiệp

Bước vào cấp 3, học sinh trung học phổ thông đã bắt đầu suy nghĩ về định hướng cuộc đời của
mình, nghề nghiệp mà mình lựa chọn sau này. Các em hay tự hỏi: “mình sẽ làm gì ?”, “mình là
người như thế nào ?”… Một vấn đề quan trọng của thanh niên là việc chọn vị trí xã hội trong tương
lai cho bản thân mà trước hết là việc chọn nghề. Nhiều em đã biết so sánh đặc điểm riêng về thể
chất, tâm lý, khả năng của bản thân với yêu cầu của nghề nghiệp. Tuy nhiên, thanh niên còn định
hướng chưa đúng vào học ở trường đại học. Xu hướng nghề nghiệp có tác dụng quan trọng trong
việc điều chỉnh, thúc đẩy các hoạt động của các em. Nghề nghiệp tương lai chi phối đối với hứng
thú môn học.

Nhận thức yêu cầu về nghề nghiệp càng cụ thể đầy đủ, sâu sắc bao nhiêu thì sự chuẩn bị đối với
nghề nghiệp tương lai càng tốt bấy nhiêu. Càng về cuối trung học phổ thông, xu hướng nghề nghiệp
càng phát triển rõ ràng cụ thể và ổn định. Việc chọn nghề của các em có nhiều động cơ thúc đẩy (cá
nhân, xã hội), các em khi chọn nghề thường có xu hướng đi vào lĩnh vực tri thức lao động mới
nhiều người chú ý. Hiện nay, đối với thanh niên học sinh việc chọn nghề nghiệp tương lai cho mình
rất phức tạp.

Đặc biệt là trong thời buổi kinh tế thị trường, nhiều ngành nghề mới ra đời, các ngành nghề khác
nhau có các đòi hỏi về năng lực và tố chất khác nhau, có những ngành nghề ngày càng được ưu
chuộng và trở thành ngành nghề được nhiều người theo đuổi, bên cạnh đó có một số ngành nghề sau
khi ra trường rất khó xin việc làm. Chính những bất cập và thiên lệch trong thế giới nghề nghiệp
như vậy càng làm cho các em trở nên bâng khuâng trong việc lựa chọn nghề nghiệp.

Hiện nay, các trường phổ thông và đại học, cũng như báo chí và các cơ quan chức năng đã có
quan tâm và tổ chức cho các em những buổi tư vấn nghề nghiệp để giúp các em trong việc chọn
nghề nghiệp. Tuy nhiên, vì việc chọn nghề đối với mỗi cá nhân là điều quan trọng, có liên quan trực
tiếp đến tương lai sau này nên đối với học sinh phổ thông, đây vẫn là vấn đề khó khăn, luôn cần có
sự trợ giúp từ phía gia đình và nhà trường, bạn bè, những người có kinh nghiệm đi trước. [27] 1.2.2.2.3 Các mối quan hệ bạn bè – xã hội
Trong đặc điểm tâm lý đặc trưng cho lứa tuổi này thì việc chơi với bạn và nhóm bạn là nhu cầu
thiết yếu. Việc thuộc về một nhóm bạn nào đó rất quan trọng và cần thiết. Tuy nhiên, những áp lực
về bạn bè và nhóm bạn cũng gây cho học sinh trung học phổ thông nhiều rắc rối, nhất là trong
những hoàn cảnh mà các em không có bạn cùng ủng hộ, hoặc chơi chung trong một nhóm mà có sự
khác biệt hoặc cảm thấy mình không thuộc về nhóm bạn đó. Các mối quan hệ bạn bè trở nên phức
tạp và áp lực hơn khi có liên quan đến vấn đề tình cảm, khi cùng thích một đối tượng nào đó.
Mối quan hệ bạn bè trở nên quan trọng hơn khi trong mối quan hệ với cha mẹ của các em trở
nên căng thẳng, thì bạn bè là nơi đáng tin cậy để các em chia sẻ những khó khăn của mình.
1.2.2.2.4 Vấn đề học hành

Vấn đề học hành cũng là một trong những vấn đề quan trọng của các em học sinh trung học phổ
thông. Vì nhiệm vụ chính của các em bây giờ là học tập, hoàn thành những nhiệm vụ mà thầy cô
giao cho. Tuy nhiên, bước sang cấp 3 thì các em phải chuẩn bị kiến thức để đối mặt với các kỳ thi
cuối cấp và tuyển sinh lên đại học nên ngay từ lớp 10, các em phải học một chương trình học căng
thẳng hơn nhiều so với cấp 2. Bên cạnh áp lực học hành, bài vở ở trường và áp lực chọn nghề
nghiệp, chọn trường để thi đại học, áp lực của các kỳ thi khiến nhiều em rơi vào tình trạng khó
khăn.
1.2.2.2.5 Các vấn đề cá nhân (sức khỏe, tình dục…)

Đối với học sinh trung học phổ thông, ngoài việc học hành là mối quan tâm chính trong các hoạt
động của em thì bên cạnh đó, các vấn đề cá nhân cũng mang lại cho các em nhiều khó khăn như:
việc thay đổi – phát triển của cơ thể trong độ tuổi thanh thiếu niên, việc đảm bảo sức khỏe để đáp
ứng các hoạt động học tập và vui chơi, sinh hoạt thường ngày, vấn đề tình cảm… cũng là một trong
những nguyên nhân gây nhiều khó khăn cho các em.

1.2.3 Các khái niệm về tìm kiếm sự giúp đỡ
1.2.3.1 Khái niệm tìm kiếm sự giúp đỡ

Tìm kiếm sự giúp đỡ là một cụm từ dùng để chỉ hành động của một ai đó tìm sự giúp đỡ từ một
người khác. Trong quá trình tìm kiếm sự giúp đỡ đó nhằm đạt được sự thông hiểu, lời khuyên,
thông tin, sự chữa trị và những sự hỗ trợ khác cho vấn đề đang cần được giúp đỡ.

Tìm kiếm sự giúp đỡ là một hình thức ứng phó với vấn đề mà người đang gặp phải vấn đề bị bế
tắc, hoặc cần sự giúp đỡ để giải quyết vấn đề một cách sáng suốt hơn.
Việc tìm kiếm sự giúp đỡ có nhiều hình thức đa dạng, người ta chia việc tìm kiếm sự giúp đỡ
làm 2 kênh như sau:
 Tìm kiếm sự giúp đỡ không chính thức: bắt đầu từ các mối quan hệ xã hội, như là bạn bè và gia
đình.
 Tìm kiếm sự giúp đỡ chính thức: đây là những người giúp đỡ chuyên nghiệp, đó là những
chuyên gia về sức khỏe, chuyên gia tâm lý, các giáo viên… [41]

Ngoài ra, có một số quan điểm khác. Tìm kiếm sự giúp đỡ là việc tìm kiếm sự giúp đỡ để giải
quyết vấn đề (McCrae & Costa, 1986). Nó bao gồm những vấn đề về giao tiếp hoặc những vấn đề
rắc rối mà đòi hỏi sự hỗ trợ, tư vấn hoặc giúp đỡ trong thời gian gặp khó khăn (Gourash, 1978).

Đối với Baker và Adelman (1994), tìm kiếm sự giúp đỡ là một trong những phương tiện để bắt
đầu ứng phó và giải quyết những vấn đề. Bằng chứng cho thấy thanh thiếu niên, là những người có
vấn đề về tâm lý và áp lực trong đời sống có nhiều khả năng tìm kiếm sự giúp đỡ hơn các bạn đồng
trang lứa. Rosales (1989) định nghĩa một người tìm kiếm sự giúp đỡ là một người tìm kiếm sự hỗ
trợ từ những người khác, không nhất thiết phải là một người giúp đỡ chuyên nghiệp cho các vấn đề
của người đó ít nhất ba lần trong hai năm. [41]

1.2.3.2 Những vấn đề liên quan đến tìm kiếm sự giúp đỡ
1.2.3.2.1 Các giai đoạn tìm kiếm sự giúp đỡ

Theo Keith-Lucas (1994, trích dẫn trong Leelamma, 2004) lý thuyết về tìm kiếm sự giúp đỡ đưa
ra có 4 điều kiện để một cá nhân tìm đến sự giúp đỡ. Đầu tiên, đó là sự thừa nhận rằng có điều gì đó
mà một cá nhân làm sai và không thể sửa chữa nó. Điều kiện thứ hai là sẵn sàng tự nguyện tiết lộ
tình hình để người khác có thể phân tích chỗ yếu của mình. Điều kiện thứ ba là cho phép người khác
thực hiện một số biện pháp kiểm soát đối với cuộc sống của mình. Và cuối cùng là cá nhân đó sẵn
sàng thay đổi.

Gross và McMullen’s (1983) đã chỉ ra mô hình của quá trình tìm kiếm sự giúp đỡ bao gồm ba
giai đoạn khi đối mặt với một vấn đề: nhận thức vấn đề, quyết định tìm kiếm sự giúp đỡ và lựa chọn
dịch vụ sẵn có. [41] 1.2.3.2.2 Nhận thức về việc tìm kiếm sự giúp đỡ

Trước tiên, một điều kiện quan trọng để tìm kiếm sự giúp đỡ đó là cá nhân đó phải nhận thức
được họ đang có vấn đề, một mình bản thân họ không thể khắc phục được, và cần có sự giúp đỡ.
Nelson Le-Gall (1981) và Newman (1994), được trích dẫn trong Ryan and Pintrich (1997) chỉ ra
rằng các sinh viên tìm kiếm sự giúp đỡ khi họ gặp phải một tình huống mà trong đó họ cần giúp đỡ
để tiếp tục thực hiện các nhiệm vụ học tập. Trong tình huống đó, một sinh viên trở nên có ý thức
cần có sự giúp đỡ (nhận thức), quyết định tìm sự giúp đỡ (động cơ), và thực hiện các cách thức
nhằm lôi kéo sự giúp đỡ của người khác (hành vi).

Cauce và một số đồng nghiệp (2002) cho rằng tập trung vào việc chuẩn đoán bệnh hơn là tập
trung vào kinh nghiệm cá nhân. Các gia đình hoặc các nhân tố cá nhân có thể ảnh hưởng đến cá
nhân và gia đình trong việc nhận thức vấn đề.
Mechanis (1978), trích dẫn trong Leelamma (2004) báo cáo rằng các vấn đề theo ngữ cảnh cũng
đóng một vai trò quan trọng trong việc nhận thức vấn đề. Phụ huynh có thể có nhiều khả năng để
tham khảo ý kiến của người khác về các vấn đề cảm xúc hoặc hành vi của con cái mình khi lo lắng
của họ ở mức độ cao. Vì vậy, khi cha mẹ càng căng thẳng và sống một cách chật vật thì họ trở nên
gay gắt và ít gần gũi với con em của mình hơn (Mcloyd, 1995). [40] 1.2.3.2.3 Quyết định tìm kiếm sự giúp đỡ

Sau khi nhận thức vấn đề, một cá nhân thường nói “Tôi nên có sự trợ giúp từ người khác cho các
khó khăn của mình?”. Và họ nghĩ tới mặt lợi và bất lợi của việc tìm kiếm sự giúp đỡ. Theo Ryan và
Pintrich (1997), điều tra về động cơ ảnh hưởng đến hành vi tìm kiếm sự giúp đỡ trong các lớp học
toán, tập trung vào nhận thức của thanh thiếu niên về mặt lợi và bất lợi có liên quan đến hành vi. Cả
mặt lợi và bất lợi đã ảnh hưởng quan trọng trong hành vi tránh tìm kiếm sự giúp đỡ.

Tìm kiếm sự giúp đỡ rất có thể xảy ra khi có một vấn đề về sức khỏe tâm thần được phát hiện và
gây phiền phức, và khi nó được cho rằng không dễ dàng để tự mình cá nhân đó giải quyết được
(Moffit, Caspi, 1996). [41] 1.2.3.2.4 Chọn người giúp đỡ

Như vậy, có thể thấy có nhiều yếu tổ ảnh hướng đến thanh thiếu niên để tìm kiếm sự giúp đỡ.
Một yếu tố khá quan trọng trong thái độ tìm kiếm sự giúp đỡ là sự lựa chọn những người giúp đỡ.
Làm thế nào để thúc đẩy một người giúp đỡ? Họ có thể nhận được lợi ích gì? Ví dụ, khi một cá
nhân cảm thấy không mong muốn hoặc bị đe dọa, cá nhân có có xu hướng không tìm kiếm sự giúp
đỡ. Nghiên cứu của Rosales (1989) chỉ ra rằng có mối liên hệ đáng kể giữa sự lựa chọn của học sinh
về người giúp đỡ và bản chất của vấn đề mà họ gặp phải. Bạn bè và cha mẹ được nghĩ đến đối với
các vấn đề về tình cảm và xã hội.

Theo nghiên cứu của Li (1992) cho rằng những học sinh nhận thức được những người giúp đỡ
họ là những người họ biết, gần gũi với họ, có khả năng, đáng tin cậy và lúc nào cũng sẵn sàng giúp
đỡ. Hành vi sẵn sàng giúp đỡ là nhân tố điều kiện trong việc tìm kiếm sự giúp đỡ, không có sự khác
biệt với nhu cầu và các loại vấn đề, thái độ của người muốn tìm kiếm sự giúp đỡ và không tìm kiếm
sự giúp đỡ. Trong số những người có thể tiếp cận để tìm kiếm sự giúp đỡ là những người bạn thân,
cha mẹ, anh chị em, đồng nghiệp và những người tu hành (tôn giáo).

Nói chung, thanh thiếu niên có thể dễ dàng tìm kiếm sự giúp đỡ về các vấn đề học tập (Myers và
Paris, 1978). Chilh (1995) báo cáo về hành vi tìm kiếm sự giúp đỡ của thanh thiếu niên nam ở Đài
Loan và kết quả cho thấy hơn một nửa là không tìm người giúp đỡ cho các vấn đề của mình. Các
học sinh này chọn cách là tự giải quyết các vấn đề của mình. Rosales (1989) báo cáo trong nghiên
cứu của mình rằng sinh viên đại học ở Philippin thích chọn người giúp đỡ là cha mẹ, tiếp theo là
bạn thân, anh chị em, người thân trong khi những người ít tìm kiếm sự giúp đỡ thì chọn những
người tu sĩ thuộc về tôn giáo và giảng viên của họ. [41]

1.2.4 Cách thức ứng phó với khó khăn tâm lý của học sinh trung học phổ thông
1.2.4.1 Khái niệm ứng phó:
Theo Đại từ điển Tiếng Việt, “ứng phó” là hành động đáp lại nhanh nhạy, kịp thời, trước những
tình huống mới, bất ngờ. Theo Lazarus thì “ứng phó là thường xuyên thay đổi các cố gắng nhận
thức và ứng xử nhằm xử lý các đòi hỏi đặc biệt bên ngoài hoặc bên trong được cho là đè nặng lên và
vượt quá tài xoay sở của con người”. [25] 1.2.4.2 Các cách thức ứng phó trong hoạt động của con người
Theo tâm lý học Mácxít, thì trong quá trình hoạt động của mình, chủ thể là con người thực hiện
hai quá trình: “xuất tâm”, tức là chuyển năng lượng của mình thành sản phẩm hoạt động về phía thế
giới và quá trình “nhập tâm” để chuyển nội dung khách thể (những quy luật, bản chất, đặc điểm…
của khách thể) vào bản thân mình, tạo nên tâm lý, ý thức, nhân cách của bản thân. Để thực hiện
thành công quá trình “xuất tâm” và “nhập tâm”, con người phải huy động những nguồn lực tâm lý
phù hợp với các yêu cầu của sản phẩm. Đó là hai cách thức ứng phó của con người trước những tình
huống trong cuộc sống.
Theo học thuyết phân tâm học của Sigmund Freud, cấu trúc nhân cách của con người gồm ba
bộ phận: cái ấy (id), cái tôi (ego), và siêu tôi (superego). Cái ấy là bộ phận nguyên thủy, vô thức của
nhân cách, là kho chứa các xung năng cơ bản. Siêu tôi là kho chứa những chuẩn mực ứng xử của cá
nhân, kể cả những hành vi đạo đức nhiễm tập được của xã hội. Cái siêu tôi thường mâu thuẫn với
cái ấy. Cái ấy muốn ta phải làm điều ta cảm thấy thoải mái, còn cái siêu tôi nhấn mạnh vào việc làm
điều phải. Cái tôi là bộ phận của nhân cách, có chức năng giải quyết mâu thuẫn giữa cái ấy và cái
siêu tôi. Con người không thể lúc nào cũng tuân thủ những chuẩn mực xã hội và loại trừ sự thỏa
mãn các xung năng của cái ấy, và ngược lại, những đòi hỏi quá mức từ bên trong hay bên ngoài đều
mang lại sự căng thẳng, từ đó dẫn đến sự khó chịu. Để tránh khỏi sự khó chịu, khi xuất hiện những
yêu cầu từ bên ngoài (từ xã hội), cái tôi phải nhận biết các kích thích, tích lũy kinh nghiệm (trong trí
nhớ) từ những kích thích đó, chống lại những kích thích mạnh (bằng cách chạy trốn), thích nghi với
những kích thích phù hợp (bằng cách thích ứng). Cuối cùng, cái tôi tác động vào thế giới bên ngoài,
làm thay đổi nó theo lợi ích của mình. [31] Đối với những đòi hỏi nhằm thỏa mãn xung lực bản năng, cái tôi đóng vai trò là người kiểm
soát, điều chỉnh hoạt động của cái ấy. Cái tôi sẽ quyết định xem có nên thỏa mãn ngay các nhu cầu
đó hay phải trì hoãn đến thời điểm thuận lợi hoặc cương quyết dập tắt chúng. Tuy nhiên, sự “đòi hỏi
tức thì, mạnh mẽ của cái ấy và sự trấn áp không khoan nhượng của cái siêu tôi đã tạo ra trạng thái
căng thẳng dẫn đến lo âu của cái tôi. Để giải tỏa trạng thái này, trong cái tôi xuất hiện cơ chế tự vệ
bao gồm: phủ nhận, thay thế, huyễn tưởng, đồng nhất hóa, phóng chiếu, hợp lý hóa, di chuyển, thoái
lui, dồn nén, thăng hoa. [31] Các cơ chế tự vệ là những chiến lược tâm trí giúp cái tôi bảo vệ chính mình trong xung đột
thường ngày giữa các xung năng cái ấy muốn tìm cách biểu lộ với đòi hỏi của cái siêu tôi muốn phủ
nhận chúng. Bằng cách vận dụng cơ chế này, con người có thể duy trì một hình ảnh thuận lợi cho
bản thân và giữ được một gương mặt được xã hội chấp nhận. Những cơ chế tự vệ này được đánh giá
là hữu ích, tuy nhiên, nó không nhằm vào việc giải quyết vấn đề mà chủ thể đang đương đầu, nó chỉ
khiến họ tự lừa dối mình. Về lâu dài, việc sử dụng quá mức những cơ chế này sẽ tạo ra các hình thái
ốm yếu về tâm trí. Sau đây là một số cơ chế tự vệ quan trọng theo Phân tâm học: [31] Bảng 2.1: Cơ chế tự vệ theo Phân tâm học
Cơ chế
Mô tả
Phủ nhận
Bảo vệ mình thoát khỏi thực tại đau buồn bằng cách từ chối không tri giác ý
nghĩa của nó.
Chuyển đi
Giải tỏa những tình cảm bị dồn nén thường là tình cảm thù địch, trút lên lên các
đối tượng ít nguy hiểm hơn so với các đối tượng lúc đầu làm phát sinh cảm xúc.
Huyễn tưởng
Thỏa mãn các ước muốn bị hẫng hụt trong những thành đạt tưởng tượng ra
(“mộng mị” là một hình thái thường gặp)
Đồng nhất hóa Làm gia tăng những tình cảm tự trong bằng cách đồng nhất hóa mình với một
người hoặc một nhân vật quen biết khác, thường có tiếng tăm lẫy lừng.
Tách biệt
Cắt đứt gánh nặng cảm xúc, thoát ra khỏi các tình huống gây ra đau đớn, còn
gọi là cơ chế chia cắt.
Phóng chiếu
Đem điều chê trách do những trở ngại của chính mình đổ lên đầu người khác
hoặc đổ lỗi những ham muốn bị cấm đoán của mình cho người khác.
Hợp lý hóa
Cơ chế tự vệ được gọi là sự hợp lý hóa, là việc giải thích một hành vi không
được chấp nhận dưới dạng một động cơ có thể chấp nhận về mặt xã hội và con
người, hoặc bào chữa biện hộ cho một hành vi không chấp nhận được.
Ví dụ: học sinh đổ lỗi điểm thấp của mình cho người giáo viên không đủ trình
độ hoặc sách giáo khoa viết tệ quá có thể là một đánh giá có tính khách quan và
chính xác có thể chấp nhận được; nhưng có khi, đánh giá này đơn giản là một
sự hợp lý hóa được sử dụng để biện minh cho thất bại của mình.
Tạo phản ứng
Cá nhân có thể tự vệ chống lại những suy nghĩ hoặc những bốc đồng đáng phê
phán bằng việc đưa ra những biểu lộ mạnh mẽ cho những bốc đồng hoặc những
suy nghĩ đối nghịch.
Ví dụ: một người bị đe dọa ở mức độ vô thức từ những hình ảnh khiêu dâm hấp
dẫn và quyến rũ có thể trở thành người ủng hộ cuồng nhiệt cơ quan kiểm duyệt.
Thoái lui
Rút lui về mức phát triển trước đây liên quan đến những đáp ứng “trẻ con” hơn
và thường khát vọng ở mức thấp hơn.
Dồn nén
Đẩy những ý nghĩa gây đau khổ và nguy hiểm ra khỏi ý thức, giữ chúng ở trạng
thái vô thức; điều này được xem là cơ chế tự vệ cơ bản nhất.
Thăng hoa
Một cá nhân có thể bày tỏ động cơ không thể chấp nhận được, với việc thay thế
nó bằng một hành vi có khả năng chấp nhận được về mặt xã hội và cá nhân,
biểu lộ hành vi đó một cách mạnh nhất.
Ví dụ: khiêu vũ có thể được coi như là thăng hoa của động cơ thúc đẩy tính dục.

Theo phân loại của Lazarus, các cách thức ứng phó được sắp xếp theo 2 loại lớn: ứng phó tập
trung vào điều tiết cảm xúc (emotion-focused) với mục tiêu là làm giảm nhẹ sự khó chịu do stress
gây ra và ứng phó tập trung vào giải quyết vấn đề (problem-focused) với mục tiêu là đối mặt trực
diện với vấn đề. Trong cách thức ứng phó loại một, ta có các hành động như: “đổ trách nhiệm cho
người khác”, “cố gắng không lo lắng”, “nhìn thấy điều thuận lợi”; còn trong cách thức ứng phó loại
2 bao gồm: “tìm kiếm thông tin”, “tìm kiếm sự nâng đỡ xã hội”, “cố gắng làm khác đi”, “chạy trốn
khỏi tình huống gây stress” (Tolor & Fehon, 1987; Dlyshaw, Cohen & Towbes, 1989). [35] Trong cách lý thuyết nhận thức, khả năng đáp ứng của chủ thể phụ thuộc phần lớn vào việc chủ
thể đánh giá tình huống stress thế nào. Sự đánh giá này hoàn toàn có tính chủ quan, mang dấu ấn cá
nhân một cách sâu sắc của chủ thể. Khi đánh giá một tình huống, nếu chủ thể cảm thấy tình huống
đó không có gì đe dọa và có thể đối đầu được thì phản ứng stress lúc này trở nên thích hợp, bình
thường. Trái lại, khi cảm thấy tình huống đe dọa thì chủ thể hoặc cho mình không thể chống chọi
được, nhưng dù sao vẫn phải đương đầu với nó nên nảy sinh ra phản ứng stress bệnh lý; hoặc là cho
rằng mình có biện pháp để làm chủ tình hình, dàn xếp được với tình huống stress nên đã nảy sinh ra
phản ứng stress thích nghi, mức độ sự đánh giá tương ứng với khả năng thực tế. Như vậy, ứng phó
được sử dụng để giải quyết các vấn đề, cũng như ứng phó nhằm tìm kiếm thông tin cũng như để xác
định lại ý nghĩa của các sự kiện gây stress.
Theo Materny, có 2 loại ứng phó: ứng phó dự phòng (preventive coping) và ứng phó chống cự.
Trong ứng phó dự phòng, cá nhân sẽ né tránh các tác nhân gây stress thông qua việc thích nghi với
cuộc sống, thích nghi với các mức đòi hỏi, có các kiểu ứng xử làm giảm nguy cơ tạo ra stress, hay
tạo ra các nguồn lực ứng phó. Trong ứng phó chống cự, cá nhân sẽ giám sát các tác nhân gây stress
và các triệu chứng, sắp xếp các nguồn lực nhằm ứng phó hữu hiệu, tấn công các tác nhân gây stress,
đẩy lùi ý nghĩ tự “đầu hàng” và giữ được tình thần cởi mở cho những lựa chọn thích hợp, đồng thời
dung nạp các tác nhân gây stress như “cấu tạo lại nhận thức nhằm vứt bỏ một kế hoạch gây nhiễu
tâm thông qua việc đánh giá lại tính nghiêm trọng của các đòi hỏi về các hạn chế nguồn lực của bản
thân”, hạ thấp mức kích động. Như vậy, trong stress bình thường, sự ứng phó là thích hợp và giúp
cho cá thể phản ứng đúng nhằm tạo ra một cân bằng mới sau khi chịu tác động của sự kiện. Còn
trong stress bệnh lý, khả năng ứng phó của cá thể tỏ ra không đầy đủ, không thích hợp và không thể
đem lại sự cân bằng mới. Cho nên, tiếp theo đó sẽ có những rối loạn xuất hiện vì các mặt tâm thần,
cư xử hay hành vi tạm thời, hoặc kéo dài. [33] Như vậy, ta thấy có ba loại ứng phó trước những sự kiện hay những khó khăn vượt quá khả
năng giải quyết của con người:
1. Ứng phó tập trung vào giải quyết vấn đề, cá nhân triển khai các hành động trực tiếp, ngay khi
xuất hiện khó khăn tâm lý.
2. Ứng phó tập trung và điều tiết cảm xúc, cá nhân tập trung vào làm dịu những cảm xúc về sự việc
đã qua.
3. Ứng phó tập trung vào sự tránh né, cá nhân cố tránh đề cập đến vấn đề khó khăn.